Human Resource Management (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
मानव संसाधन व्यवस्थापन
प्रकरण संरचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ मानव संसाधन व्यवस्थापन
१.३ सारांश
१.४ स्वाध्याय
१.५ संदभभ
१.० उद्दिष्ट्ये या प्रकरणाचा ऄभ्यास केल्यानंतर द्दवद्याथी खालील बाबींमध्ये सक्षम होतील:
• पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन अद्दण धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन
यांमधील फरकाचे वणभन करणे.
• मानव संसाधन व्यवस्थापनाची ईद्दिष्टे स्पष्ट करणे.
• मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दवभागाची संघटनात्मक रचना समजून घेणे.
• ऄलीकडच्या काळातील मानव संसाधन व्यवस्थापकाची बदललेली भूद्दमका समजून
घेणे.
१.१ प्रस्तावना मानव संसाधन व्यवस्थापन हे काद्दमभक व्यवस्थापनातून द्दवकद्दसत झाले अहे. काद्दमभक
व्यवस्थापन म्हणजे कमभचारी व्यवस्थाद्दपत करण्यासाठी वापरली जाणारी पूवीची प्रणाली
होय. कमभचारी व्यवस्थापनाची ईत््ांती जाणून घेण्यासाठी महान मानसशास्त्रज्ांनी मानवी
वतभनावर केलेल्या संशोधनांचा ऄभ्यास करणे अवश्यक अहे. ऄशा महान
मानसशास्त्रज्ांपैकी एक एल्टन मेयो (ऑस्रेद्दलयन मानसशास्त्रज्), जयांनी १९२४ मध्ये
वेगवेगळ्या पररद्दस्थतीत मानवी वतभनावर ऄनेक प्रयोग केले. कमभचाऱयांची ईत्पादकता
सुधारण्यासाठी कायभ व जीवन यांचे संतुलन अवश्यक अहे ऄसे त्यांचे मत होते.
संघटनेतील सुदृढ मानवी नातेसंबंधांचा कामगारांच्या ईत्पादकतेवर प्रभाव पडतो यावर
त्यांनी भर द्ददला. त्यांच्या महान योगदानामुळे त्यांना मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे जनक
मानले जाते.
काद्दमभक व्यवस्थापन ईत््ांतीच्या मुळांकडे परत जाताना ऄसे द्ददसून येते द्दक, रॉबटभ ओवन
यांनी स्वतःच्या लॅनाकभ कापड द्दगरण्यांमधील कामगारांसाठी सुधारणा केल्या होत्या त्यामुळे munotes.in

Page 2

व्य
2 रोबटभ ओवन यांना काद्दमभक व्यवस्थापनाचा द्दनमाभता अद्दण प्रवतभक म्हणून ओळखले जाते.
द्ददवसाला, ‚८ तास काम, ८ तास करमणूक अद्दण ८ तास झोप‛ ही घोषणा त्यांनी द्ददली.
ओवनने कामाच्या द्दठकाणी ईत्तम सोयी सुद्दवधांचे महत्त्व अद्दण कामगारांची ईत्पादकता
अद्दण कायभक्षमता यावर होणारा त्याचा प्रभाव ओळखला होता. ओवनने द्दनरीक्षण केले की
कामाच्या द्दठकाणी ईत्तम सोयी सुद्दवधा द्ददल्यानंतर, त्याच्या कामगारांची ईत्पादकतेत
अद्दण कायभक्षमतेत वाढ झाली. त्यांनी अपल्या कामगारांसाठी ऄनेक सामाद्दजक अद्दण
कल्याणकारी पद्धती लागू केल्या जयामुळे त्यांचे कामगार अनंदी, प्रेररत राहू लागले अद्दण
चांगले काम करू लागले. त्यांच्या ऄशा महान योगदानामुळे त्यांना काद्दमभक व्यवस्थापनाचे
जनक म्हणून संबोधले जाते.
अता अपण, मानव संसाधन व्यवस्थापन अद्दण काद्दमभक व्यवस्थापन यांमधील मूळ फरक
पाहू. काद्दमभक व्यवस्थापन हे मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे बीज अद्दण मूळ अहे. मानव
संसाधन व्यवस्थापन हे काद्दमभक व्यवस्थापनातून द्दवकद्दसत झाले अहे. काद्दमभक
व्यवस्थापन, कमभचाऱ यांना द्ददलेल्या मोबदल्यात त्यांच्याकडून काम करून घेण्यावर लक्ष
केंद्दित केरते. काद्दमभक व्यवस्थापनाच्या काळात, कमभचारी द्दनणभय प्रद्द्येत सामील होत
नव्हते अद्दण त्यांना व्यवस्थापनाशी संवाद साधण्याची परवानगी नव्हती. काद्दमभक
व्यवस्थापन कारखानयांपुरते मयाभद्ददत होते. काद्दमभक व्यवस्थापकाचे मुख्य काम सवभ
कामगार कायद्यांचे पालन झाले अहे की नाही हे पाहणे होते. कमभचाऱयांच्या मनोबलावर
फारसा भर द्ददला जात नव्हता. कमभचाऱ यांना केवळ साधन व संस्थेस बांधील मानले जात
होते. त्यांना संस्थेची संपत्ती म्हणून मानले जात नव्हते. त्यांना संस्थेचे भांडवल अद्दण
गुंतवणुक ऄसे न मानता, संस्थेचा खचभ ऄसे मानले जात होते. काद्दमभक ऄद्दधकारी,
कमभचाऱ यांशी लवद्दचक अद्दण परस्परसंवादी राहण्याीवजी द्दशस्तद्दप्रय म्हणून वागत ऄसत.
काद्दमभक व्यवस्थापकांकडून कमभचाऱयांचे सांत्वन-संगोपन केले जात नव्हते. पररद्दस्थती
समजून घेण्याीवजी, काद्दमभक व्यवस्थापक कमभचाऱ याकडून काही चूक झाल्यास दंडात्मक
कारवाइ करीत ऄसत ; याचा ऄथभ ऄसा द्दक, कमभचाऱ यांच्या दृष्टीकोनाकडे दुलभक्ष केले जात
ऄसे. दुसरीकडे, मानव संसाधन व्यवस्थापन कमभचाऱ यांना संस्थेसाठी सवाभत मयल्यवान
संसाधन म्हणून पाहते अद्दण ते कमभचाऱ यांना संस्थेची मालमत्ता अद्दण भांडवल समजते.
१.२ मानव संसाधन व्यवस्थापन १.२.१ संकल्पना:
मानव संसाधन व्यवस्थापन हे संस्थेतील सवभ मनुष्यबळाच्या व्यवस्थापनाशी संबंद्दधत अहे.
कमभचाऱ यांच्या गद्दतमान व गद्दतशील स्वभावामुळे मानव संसाधन व्यवस्थापन हे ऄत्यंत
महत्त्वाचे तसेच अव्हानात्मक काम अहे. प्रत्येक मनुष्याची मानद्दसक क्षमता, कायभकुशलता,
भावना अद्दण वतभन द्दभनन ऄसते. ते द्दवद्दवध प्रभावांच्या ऄधीन ऄसते. मनुष्यप्राणी हा
प्रद्दतसाद देणारा ऄसतो, तो ऄनुभवतो, द्दवचार करतो अद्दण कृती करतो. त्यामुळे त्यांना
यंत्राप्रमाणे चालवले जाउ शकत नाहीत द्दकंवा खोलीच्या मांडणीत टेम्पलेटप्रमाणे बदलले
जाउ शकत नाहीत. त्यांना व्यवस्थापन कमभचाऱ यांनी कुशलतेने हाताळले पाद्दहजे. munotes.in

Page 3

मानव संसाधन व्यवस्थापन
3 मानव संसाधन व्यवस्थापन ही मानवी दृद्दष्टकोन ऄसलेल्या संस्थेचे मनुष्यबळ व्यवस्थाद्दपत
करण्याची एक प्रद्द्या अहे. या दृद्दष्टकोनाद्वारे संस्था अपल्या मनुष्यबळाचा वापर
संस्थेच्या फायद्यासाठी तसेच मानवी संसाधनांच्या वाढीसाठी अद्दण द्दवकासासाठी करते.
संस्थात्मक ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी मनुष्यबळाच्या सेवा प्राप्त करणे, त्यांची कयशल्ये
द्दवकद्दसत करणे अद्दण त्यांना ईच्च पातळीवरील कामद्दगरीसाठी प्रेररत करणे व संस्थेशी
त्यांची बांद्दधलकी कायम ठेवण्याची खात्री करणे अवश्यक अहे.
मानव संसाधव व्यवस्थापना मध्ये संस्थात्मक ईद्दिष्टे पूणभ करण्यासाठी कमभचाऱ यांची
द्दनयुक्ती, द्दवकास, वापर, मूल्यमापन, देखरेख अद्दण कमभचाऱयांना अपल्यासोबत कायम
ठेवण्याशी संबंद्दधत द्द्याकलाप, धोरणे अद्दण पद्धतींचा समावेश होतो.
मानव संसाधन व्यवस्थापन म्हणजे कमभचाऱयांची द्दनयुक्ती, द्दनवड, समावेश करणे,
ऄद्दभमुखता प्रदान करणे, प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकास करणे, कमभचाऱयांच्या कामद्दगरीचे
मूल्यांकन करणे, नुकसान भरपाइ द्दनद्दित करणे अद्दण फायदे प्रदान करणे, कमभचाऱयांना
प्रेररत करणे, कमभचारी अद्दण त्यांच्या कामगार संघटनांशी योग्य संबंध राखणे, कमभचाऱयांची
सुरक्षा सुद्दनद्दित करणे. देशाच्या कामगार कायद्यांचे पालन करून कमभचारी कल्याण अद्दण
अरोग्य ईपाय अद्दण शेवटी जया द्दठकाणी अवश्यक अहे त्या द्दठकाणी संबंद्दधत ईच्च
नयायालय अद्दण सवोच्च नयायालयाच्या अदेशांचे / द्दनणभयांचे पालन करणे, आत्यादींची एक
द्दवस्तृत प्रद्द्या अहे.
१.२.२ मानव संसाधन व्यवस्थापनाची व्याख्या:
एडद्दवन द्दललपो यांच्या मते, ‚मानव संसाधन द्दवकास म्हणजे वैयद्दक्तक, संस्थात्मक अद्दण
सामाद्दजक ईद्दिष्टे साध्य होण्यासाठी मानवी संसाधनांचे खरेदी, द्दवकास, नुकसान भरपाइ,
एकीकरण, देखभाल अद्दण पृथक्करण यांचे द्दनयोजन, अयोजन, द्दनदेश अद्दण द्दनयंत्रण
होय."
आवनद्दस्वच व द्दग्लक यांच्या मते , "मानव संसाधन द्दवकास हे संस्थात्मक अद्दण वैयद्दक्तक
ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी लोकांच्या सवाभत प्रभावी वापराशी संबंद्दधत अहे. कामाच्या
द्दठकाणी लोकांना व्यवस्थाद्दपत करण्याचा हा एक मागभ अहे, जेणेकरून ते संस्थेला त्यांचे
सवोत्तम देउ शकतात.‛
द्दडसेनझो अद्दण रॉद्दबनस, "मानव संसाधन व्यवस्थापन हे लोकांचे व्यवस्थापनातील महत्व
याच्याशी संबंद्दधत अहे". प्रत्येक संस्था ही लोकांची बनलेली ऄसल्याने, त्यांच्या सेवा प्राप्त
करणे, त्यांची कयशल्ये द्दवकद्दसत करणे, त्यांना ईच्च पातळीवरील कामद्दगरीसाठी प्रेररत
करणे अद्दण संस्थेशी त्यांची बांद्दधलकी कायम ठेवण्याची खात्री द्दनमाभण करणे हे संस्थात्मक
ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी अवश्यक ऄसते. सवभ प्रकारच्या संस्थांच्या बाबतीत हे खरे अहे
मग ती कोणत्याही प्रकारची ऄसो – सरकारी, व्यवसाद्दयक, शैक्षद्दणक, अरोग्य द्दकंवा
सामाद्दजक कृती करणारी संस्था."
munotes.in

Page 4

व्य
4 राष्ट्रीय काद्दमिक प्रबंधन संस्था (एन.आय.पी.एम.):
राष्रीय काद्दमभक प्रबंधन संस्थेनुसार, काद्दमभक व्यवस्थापन म्हणजे "व्यवस्थापनाचा तो भाग
जो कामावर ऄसलेल्या लोकांशी अद्दण त्यांचे ईद्योगाशी ऄसलेल्या संबंधांशी संबंद्दधत अहे.
ईद्योगाशी अदरभाव ऄसलेल्या सवभ व्यक्ती अद्दण कायभगटांना एकत्र अणणे अद्दण एक
प्रभावी संघटना म्हणून द्दवकद्दसत करणे हे काद्दमभक व्यवस्थापनाचे ईद्दिष्ट अहे, जेणेकरून
कमभचाऱयांना ईद्योगाच्या यशात सवोत्तम योगदान देता येइल.‛
१.२.३ पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन आद्दण धोरणात्मक मानव संसाधन
व्यवस्थापन:
१) अथि:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन (पा.मा.सं.व्य.) ही संस्थात्मक द्द्याकलाप हाती
घेण्यासाठी द्दकंवा ऄल्पकालीन संस्थात्मक ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी संस्थेतील मनुष्यबळ
व्यवस्थाद्दपत करण्याची एक पारंपाररक पद्धत अहे. पा.मा.सं.व्य. चा ईिेश कमभचाऱ यांची
द्दनयुक्ती करणे अद्दण संस्थेसाठी त्यांनी केलेल्या द्द्याकलापांसाठी त्यांना मोबदला देणे हे
अहे. यामध्ये, द्दनवडीच्या वेळी संबंद्दधत रोजगार चाचण्या अद्दण मुलाखतींवर कमी भर
द्ददला जातो. कमभचाऱयांचे प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकासाला कमी महत्त्व द्ददले जाते. यात,
पारंपाररक कामद्दगरी मूल्यांकन तंत्र वापरले जाते. सेवाजयेष्ठतेनुसार पदोननती सवभ स्तरांवर
पाळली जाते. कमभचाऱयांनी अपल्याच संस्थेत कायम राहावे यासाठी पारंपाररक मानव
संसाधन व्यवस्थापन द्दवशेष ईपाययोजना करत नाहीत.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन (धो.मा.सं.व्य.) हा एक अधुद्दनक अद्दण
व्यावसाद्दयक दृष्टीकोन अहे जयामुळे संस्थेच्या एकूण धोरणानुसार मानवी संसाधनांचे
व्यवस्थापन अद्दण द्दवकास केला जातो. ईदाहरणाथभ, जेव्हा धो.मा.सं.व्य. नुसार नवीन
ईमेदवारांची भरती केली जाते तेव्हा ते भद्दवष्यातील वाढीचा ऄंदाज अद्दण संस्थेच्या
ईद्दिष्टांचा द्दवचार करतात. कमभचाऱयांच्या द्दनवडीदरम्यान ते संबंद्दधत रोजगार चाचण्या अद्दण
मुलाखती घेतात. यामध्ये कमभचाऱ यांचे प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकासास महत्त्व द्ददले जाते.
अधुद्दनक कामद्दगरी मूल्यांकन तंत्र जसे की मूल्यांकन केंि, मूल्यांकनाचा 3600 दृष्टीकोन
आत्यादींचा वापर केला जातो. सवभ स्तरांवरची पदोननती ही गुणवत्तेवर अधाररत ऄसते. ते
कमभचाऱ यांना कायम ठेवण्यासाठी द्दवशेष ईपाय अखतात जसे की कायम धारणा भत्ता
(ररटेनशन बोनस), प्रामाद्दणकता कायभ्म, आ.
२) प्रद्दतद्दियाशील/प्रद्दियाशील स्वभाव:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दनसगाभतः प्रद्दतद्द्याशील अहे. जेव्हा कामगार
द्दवनंत्या करतात द्दकंवा एखाद्या समस्तेस कारणीभूत ऄसतात, तेव्हा मानव संसाधन
व्यवस्थापक काहीतरी हालचाल करतो अद्दण कारवाइ करतो.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन हे द्दनसगाभतः सद्द्य ऄसते. एक धोरणात्मक मानव
संसाधन द्दवभाग हा दूरदृष्टी बाळगणारा ऄसतो व त्यामुळे तो पुढे येणाऱया समस्या टाळतो. munotes.in

Page 5

मानव संसाधन व्यवस्थापन
5 ३) जबाबदाऱयांची व्याप्ती:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे ‘लक्ष’ हे संकुद्दचत स्वरूपाचे ऄसते.
• कमभचाऱयांची काळजी घेणे अद्दण त्यांना अनंदी व समाधानी ठेवणे हे त्याचे ईद्दिष्ट
अहे.
• ते कामगारांना त्यांचे हक्क अद्दण जबाबदाऱयांच्या द्दशक्षणावर जास्त भर देत नाही.
• पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये नोकरीवर ऄसताना कमभचारी स्वतः
प्रद्दशक्षण घेतील हे गृहीत धरले जाते.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनाची धेय्य – धोरणे ही ऄद्दधक व्यापक ऄसतात.
• यामध्ये, पद्धतशीर भरती अद्दण कमभचाऱयांची शास्त्रशुद्ध द्दनवड केली जाते.
• ते कमभचाऱयांना वेळोवेळी प्रद्दशक्षण द्ददले जाते.
• ते कमभचारी हँडबुक मसुदा तयार करतात जे त्यांना कोणती परवानगी अहे, काय
ऄपेद्दक्षत अहे अद्दण जर का कुठे कमभचारी कमी पडले तर द्दशस्तभंगाची प्रद्द्या काय
ऄसेल याची माद्दहती सांगते.
• ते कमभचाऱ यांना प्रेररत करण्याचे मागभ शोधतात जेणेकरून कंपनी द्दतची ईत्पादकता
अद्दण नफा ईद्दिष्टे पूणभ करू शकेल.
४) मानव संसाधन अंदाज:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन सध्या ईपलब्द ऄसलेल्या कमभचाऱयांवर लक्ष केंद्दित
करते. धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन हे कंपनीला भद्दवष्यात कशाची गरज भासेल
याचा द्दवचार करते. त्यांना अणखी द्दकती कमभचारी द्दनयुक्त करावे लागतील? कमभचाऱयांकडे
कोणती पात्रता अद्दण कयशल्ये ऄसणे अवश्यक अहे? नंतर मानव संसाधन व्यवस्थापक
भद्दवष्यातील गरजा पूणभ करण्यासाठी एक धोरणात्मक योजना तयार करतो.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे द्दमशन द्दतथेच संपत नाही. कंपनीला अवश्यक
ऄसलेल्या कुशल कमभचाऱयांची द्दनयुक्ती करण्यासाठी द्दवभाग सद्द्यपणे काम करतो.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दवद्यमान कमभचारी वगाभतील प्रद्दतभा द्दवकद्दसत
करण्यासाठी व त्यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी देखील कायभ करते.
५) समस्यांचे द्दनराकरण करणे:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन जेव्हा कमभचाऱ यांना ऄनुशासनाच्या समस्या येतात
द्दकंवा त्रास देतात त्यावेळी कायभरत होते. समस्या द्दवकद्दसत होण्यापासून रोखण्यासाठी ते
काहीही करत नाही. जर एखाद्या कंपनीला लैंद्दगक छळ द्दकंवा भेदभावावर शूनय-सद्दहष्णुता
धोरण हवे ऄसेल, तर पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन कमभचाऱ यांना जेव्हा ऄशा
घटना संस्थेमध्ये घडतात तेव्हा कळवतात. munotes.in

Page 6

व्य
6 धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन हे प्रद्दतद्द्याशील ीवजी सद्द्य ऄसते. एखाद्या
कंपनीला लैंद्दगक छळ द्दकंवा भेदभावाबाबत शूनय-सद्दहष्णुता धोरण हवे ऄसल्यास,
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन कमभचाऱयांना संस्थेतील ऄस्वीकायभ वतभनाबिल
सुरुवातीला कळू देतो. कमभचारी पुद्दस्तका अद्दण प्रद्दशक्षण सत्र, कसे वागावे द्दकंवा कसे वागू
नये यावर भर देतात. त्यामुळे दीघाभवधीत, खटले अद्दण त्ारींवर कंपनीचे पैसे वाचू
शकतात.
६) कालावधी:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये संस्थेची ऄल्पकालीन ईद्दिष्टे पूणभ होतात.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन, संस्थेची दीघभकालीन धोरणात्मक ईद्दिष्टे साध्य
करण्यावर लक्ष केंद्दित करते.
७) द्दनयंत्रणाची पदवी:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापनमध्ये कमभचाऱयांचे कठोर व्यवस्थापन ऄसते.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे कमभचाऱयांवर कमी प्रमाणात द्दनयंत्रण ऄसते
अद्दण कमभचाऱयांच्या द्दनयमांमध्ये थोडी शीतलता ऄसते. कमभचाऱ यांना काम करण्यासाठी
ऄद्दधक स्वातंत्र्य अद्दण स्वावलंबन द्ददले जाते.
८) मूलभूत घटक:
पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये, भांडवल अद्दण ईत्पादने हे मुख्य घटक मानले
जातात.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये, कमभचारी अद्दण त्यांचे ज्ान हे मूलभूत घटक
मानले जातात.
१.२.४ धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनाची उद्दिष्टे:
१) सक्षम मनुष्ट्यबळ उपलब्ध करून देणे:
मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये ईमेदवाराची शास्त्रोक्त द्दनवड, योग्य द्दनयुक्ती, मनुष्यबळाचे
वेळेवर प्रद्दशक्षण, प्रेरणा अद्दण मनुष्यबळाचा कारकीदभ द्दवकास यांचा समावेश होतो. या
सवाांमुळे संस्थेमध्ये सक्षम मनुष्यबळ ईपलब्ध होण्यास मदत होते. सक्षम मनुष्यबळामुळे
संस्थेची वाढ अद्दण द्दवकास होतो.
२) मनुष्ट्यबळाचा इष्टतम वापर करणे:
मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये योग्य ईमेदवाराची शास्त्रोक्त द्दनवड केल्यानंतर योग्य
द्दवभागात द्दनयुक्ती करणे समाद्दवष्ट अहे. ईमेदवारांना प्रद्दशक्षण द्ददले जाते व त्यांना नोकरीशी
संबंद्दधत ज्ान अद्दण कयशल्ये प्रदान केली जातात. याचा पररणाम मनुष्यबळाच्या आष्टतम
वापरावर होतो. munotes.in

Page 7

मानव संसाधन व्यवस्थापन
7 जर संस्थेने ईमेदवारांना चुकीच्या द्दवभागात ठेवले अद्दण त्यांना अवश्यक प्रद्दशक्षण द्ददले
नाही तर ऄशा पररद्दस्थतीत मनुष्यबळाचे प्रयत्न अद्दण सक्षमता वाया जाण्याची शक्यता
जास्त ऄसू शकते.
३) मनुष्ट्यबळाला प्रेररत करणे:
योग्य मानव संसाधन व्यवस्थापन (शास्त्रोक्त द्दनवड, योग्य द्दनयुक्ती, मनुष्यबळाचे प्रद्दशक्षण,
कामद्दगरी मूल्यांकन अद्दण मनुष्यबळाची जाद्दहरात) यामुळे कमभचाऱयांची कामद्दगरी सुधारते.
कमभचाऱयांना त्यांच्या चांगल्या कामद्दगरीबिल पुरस्कृत केले जाते. ईच्च पगार, प्रोत्साहन,
पुरस्कार अद्दण प्रमाणपत्रे, प्रशंसा अद्दण मानयता आत्यादींच्या स्वरुपात मनुष्यबळाला
पुरस्कृत केले जाते त्यामुळे मनुष्यबळाला प्रेरणा द्दमळते.
४) मनुष्ट्यबळाचे मनोबल वाढवणे:
मनोबल म्हणजे मनाची द्दस्थती द्दकंवा काम करण्याची आच्छा. जेव्हा एखादी संस्था प्रभावी
मानव संसाधन व्यवस्थापन करते तेव्हा ते कमभचाऱ यांचे मनोबल वाढवते. ईच्च मनोबलाचा
पररणाम कमभचाऱ यांच्या कामाप्रती द्दनष्ठेमध्ये होतो. त्याचा पररणाम संस्थेतील सांद्दघक
कायाभवरही होतो.
५) मनुष्ट्यबळाचा कररअर द्दवकास सुलभ करण्यासाठी:
मानव संसाधन व्यवस्थापना ऄंतगभत कमभचाऱयांना वेळेवर प्रद्दशक्षण द्ददले जाते, जयामुळे
कमभचाऱयांचे ज्ान अद्दण कयशल्य वाढते. नोकरीशी संबंद्दधत समस्यांवर मात करण्यासाठी
कमभचाऱयांना त्यांच्या वररष्ठांकडून समुपदेशन द्ददले जाते. त्यांना अव्हानात्मक कायभ देखील
प्रदान केले जाते, जे कमभचाऱ यांमध्ये क्षमता ओळखण्यासाठी अवश्यक अहे. त्यामुळे
प्रद्दशक्षण, समुपदेशन अद्दण अव्हानात्मक कायभ कमभचाऱ यांचा कारकीदभ द्दवकास सुलभ करते.
६) कामगार-व्यवस्थापन संबंध सुधारणे:
मानव संसाधन व्यवस्थापनामध्ये ईमेदवाराची शास्त्रोक्त द्दनवड, पुरेशी द्दनयुक्ती, मनुष्यबळाचे
वेळेवर प्रद्दशक्षण, मनुष्यबळाला प्रेरणा अद्दण मनुष्यबळाचा कारकीदभ द्दवकास, कामद्दगरीचे
पुरेसे मूल्यांकन, पदोननती आत्यादींचा समावेश ऄसतो. नोकरीशी संबंद्दधत भूद्दमका अद्दण
जबाबदाऱयांची स्पष्टता ऄसते. त्यामुळे कामगार अद्दण व्यवस्थापन यांच्यात वाद होत
नाहीत. सुदृढ कामगार-व्यवस्थापन संबंध संस्थेची कामद्दगरी सुधारण्यास मदत करतात.
७) व्यावसाद्दयक प्रद्दतमा वाढवणे:
प्रभावी मानव संसाधन व्यवस्थापनामुळे कामाच्या द्दठकाणी कमभचाऱयांचे समाधान होते
अद्दण त्यांचे मनोबल ईंचावले जाते. जेव्हा कमभचारी अनंदी ऄसतात तेव्हा ते समपभण अद्दण
वचनबद्धतेने काम करतात. ते संस्थेत चांगली कामद्दगरी करतात अद्दण चांगली सेवा देतात.
यामुळे भागधारकांमध्ये व्यवसाद्दयक प्रद्दतमा सुधारते.

munotes.in

Page 8

व्य
8 ८) संस्थात्मक उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी:
प्रभावी मानव संसाधन व्यवस्थापन, (शास्त्रोक्त द्दनवड , योग्य द्दनयुक्ती, मनुष्यबळाचे प्रद्दशक्षण,
कामद्दगरी मूल्यमापन अद्दण मनुष्यबळाची जाद्दहरात) कमभचाऱ यांची कायभक्षमता अद्दण
कामद्दगरी सुधारते अद्दण ईच्च परतावा, ग्राहकांचे समाधान, व्यवसायाचा द्दवस्तार ,
सामाद्दजक ईप्म आ. सारखी संस्थात्मक ईद्दिष्टे साध्य करू शकते.
१.२.५ मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दवभागाची संघटनात्मक रचना:
मानव संसाधन धोरणे, तत्त्वे अद्दण कायभ्मांचे द्दनयोजन, ऄंमलबजावणी अद्दण मूल्यमापन
करून द्दवभागाची काये कमभचाऱ यांचे व्यवस्थापन करणे हे मानव संसाधन द्दवभागाचे मुख्य
कायभ अहे. मूलतः यात पात्र मनुष्यबळ द्दनवडणे, नुकसान भरपाइची रचना ठरवणे,
कमभचाऱयांना प्रद्दशक्षण देणे, कमभचारी संबंधांच्या बाबी हाताळणे अद्दण कामाच्या द्दठकाणी
सुरद्दक्षतता राखणे यासह कायाभत्मक द्द्याकलापांचा समावेश होतो. मानव संसाधन
व्यवस्थापन द्दवभागाची संघटनात्मक रचना खालीलप्रमाणे अहे:
मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दवभागाची संघटनात्मक रचना
१) मानव संसाधन अद्दधग्रहण द्दवभाग:
• नोकरीचे द्दवश्लेषण: यामध्ये, मानव संसाधन व्यवस्थापक एखाद्या द्दवद्दशष्ट नोकरीच्या
्ीयाकालापांशी अद्दण जबाबदाऱयांशी संबंद्दधत माद्दहती गोळा करतो जी ररक्त ऄसून
भरण्याची गरज ऄसते. जाद्दहरात देण्यासाठी हे अवश्यक अहे.
• भती: ही संभाव्य कमभचाऱ यांचा शोध घेण्याची अद्दण त्यांना संस्थेतील नोकऱयांसाठी
ऄजभ करण्यासाठी प्रेररत करण्याची प्रद्द्या अहे. येथे मानव संसाधन व्यवस्थापक
वतभमानपत्र द्दकंवा वेबसाआटवर जाद्दहरात देतात. पात्र ईमेदवार नोकरीसाठी ऄजभ
करतात.
• द्दनवड: येथे मानव संसाधन व्यवस्थापक प्राप्त झालेल्या नोकरीच्या ऄजाांची छाननी
करतो अद्दण पात्र ईमेदवारांना मुलाखतीसाठी बोलावले जाते. समोरासमोर
मुलाखतीनंतर, सवाभत योग्य ईमेदवार नोकरीसाठी द्दनवडला जातो.
• द्दनयुक्ती: यामध्ये, मानव संसाधन व्यवस्थापक योग्य ईमेदवाराला त्यांच्या कयशल्य
अद्दण क्षमतेनुसार योग्य द्दवभागात ठेवतात. ईदा. ईमेदवाराला लेखाशास्त्राचे ज्ान
ऄसल्यास त्या ला लेखा द्दवभागात ठेवले जाते. योग्य द्दनयुक्ती कमभचाऱ यांमध्ये नोकरीचे
समाधान, प्रेरणा अद्दण वचनबद्धता अणू शकते
२) प्रद्दशक्षण आद्दण द्दवकास द्दवभाग:
प्रभावी प्रद्दशक्षण कमभचाऱयांचे ज्ान, कयशल्ये अद्दण कायभ क्षमता वाढवते. यामुळे त्यांच्या
नोकरीच्या कामद्दगरीत सुधारणा होते. कमभचाऱ यांची कायभक्षमता अद्दण ईत्पादकता
सुधारण्यासाठी कोणते प्रद्दशक्षण अवश्यक अहे हे ठरवण्यासाठी हा द्दवभाग 'गरजांचे munotes.in

Page 9

मानव संसाधन व्यवस्थापन
9 द्दवश्लेषण' करतो. ते नोकरीच्या स्वरूपावर ऄवलंबून नोकरी ऄंतगभत द्दकंवा नोकरीबाह्य
प्रद्दशक्षण अयोद्दजत करतात.
३) मोबदला आद्दण कमिचारी कल्याण द्दवभाग:
कमभचाऱयांना योग्य मोबदला देण्याची जबाबदारी या द्दवभागाची ऄसते. मानव संसाधन
व्यवस्थापकाला योग्य मोबदला योजना स्थापन करणे अवश्यक अहे, हे सुद्दनद्दित करणे
अवश्यक अहे की वेतन अद्दण बक्षीस कायभ्म संपूणभ कमभचाऱ यांमध्ये समान रीतीने
प्रशाद्दसत केले जातील. मानव संसाधन व्यवस्थापक, कमभचाऱ यांच्या कल्याणासाठी देखील
जबाबदार ऄसतो जयात बालसंगोपन सुद्दवधा, ईपहारगृह सुद्दवधा, मनोरंजन सुद्दवधा,
द्दवश्ांती कक्ष, वाहतूक सुद्दवधा, कमभचाऱ यांचा समूह द्दवमा आत्यादींचा समावेश होतो. योग्य
मोबदला अद्दण कल्याणकारी सुद्दवधा कमभचाऱयांना प्रेररत करतात अद्दण त्यांना त्यांच्या
संस्थेसाठी वचनबद्ध अद्दण समद्दपभत करतात.
४) कमिचारी संबंध द्दवभाग:
हा द्दवभाग कमभचाऱ यांच्या त्ारी, संघषभ अद्दण द्दचंता तपासण्यासाठी अद्दण त्यांचे द्दनराकरण
करण्यासाठी जबाबदार ऄसतो. कंपनीमध्ये नुकसान भरपाइ, कामकाजाची द्दस्थती ,
व्यवस्थापन धोरणे, वररष्ठांचे स्वभाव, द्दशस्तभंगाची कारवाइ आत्यादींशी संबंद्दधत ऄनेक
त्ारी ईद्भवू शकतात. ईदाहरणाथभ, एखादा कमभचारी त्याच्या कामद्दगरीच्या मूल्यांकनाच्या
द्दनकालावर समाधानी नसू शकतो अद्दण त्याच्या पुनमूभल्यांकणासाठी तो द्दवचारू शकतो.
ऄशा प्रकारची पररद्दस्थती ईद्भवल्यास, मानव संसाधन द्दवभागाने या समस्येवर संशोधन
करणे अद्दण लवकरात लवकर समस्येचे द्दनराकरण करणे अवश्यक ऄसते.
५) कमिचारी सुरक्षा द्दवभाग:
सुरद्दक्षत अद्दण द्दनरोगी कामाचे वातावरण हा प्रत्येक कमभचाऱयाचा मूलभूत ऄद्दधकार अहे. या
द्दवभागाने प्रत्येक कमभचाऱयाला सुरद्दक्षत वातावरणात काम करण्याची खात्री देणे अवश्यक
अहे. राजय व संघराजयाचे कायदे अद्दण द्दनयमांचे पालन करणाऱ या कंपनीसाठी सुरक्षा
धोरणांचे संशोधन अद्दण द्दवकास करणे हे त्यांचे कतभव्य अहे. त्यांनी ऄसुरद्दक्षत पररद्दस्थती
ओळखणे अवश्यक अहे अद्दण संभाव्य धोकादायक बाबी जसे की धोकादायक ईपकरणे,
रासायद्दनक औषधे, द्दकरणोत्सगी पदाथभ आ. वर स्पष्ट सूचना देणे अवश्यक अहे. प्रत्येक
संस्थेचे कतभव्य अद्दण जबाबदारी अहे की त्यांच्या कमभचाऱ यांना योग्य अरोग्य अद्दण सुरक्षा
ईपाय प्रदान करणे जसे की वैद्यकीय तपासणी, प्रथमोपचार प्रद्दशक्षण , ऄग्नी सुरक्षा सराव,
सरांचना परीक्षण, देखभाल तपासणी, अरोग्य अद्दण स्वच्छता या द्दवषयावर सेद्दमनार अद्दण
कायभशाळा आत्यादी.
६) कररअर द्दनयोजन आद्दण द्दवकास द्दवभाग:
• कामाद्दगरी मूल्यांकन: हे कमभचाऱ यांच्या नोकरीशी संबंद्दधत साम्यभ अद्दण
कमकुवतपणाचे पद्धतशीर वणभन करते. वररष्ठ कमभचाऱ यांच्या कामद्दगरीचे मूल्यांकन
करतात अद्दण त्यांच्या कामद्दगरीचे मूल्यांकन ऄहवाल तयार करतात. कामाचा दजाभ,
कामाचे प्रमाण, कामाच्या द्दठकाणी वतभणूक, कामाचा वेग, ईप्म, नवकल्पना munotes.in

Page 10

व्य
10 आत्यादींच्या अधारे कमभचाऱयांचे मूल्यमापन केले जाते. हा ऄहवाल प्रद्दशक्षण
कायभ्माद्वारे कमभचाऱयांच्या कमकुवतपणावर मात करण्यास मदत करतो.
कमभचाऱयांच्या वेतनवाढ अद्दण पदोननतीशी संबंद्दधत द्दनणभयांसाठीही हा ऄहवाल
अवश्यक ऄसतो.
• पदोन्नती: पदोननती म्हणजे ईच्च वेतन अद्दण ईच्च पद ऄसलेल्या कमभचाऱ यांच्या
उध्वभ द्ददशेने वाटचाल. जेव्हा एखाद्या कमभचाऱ याची कामद्दगरी सतत चांगली ऄसते
तेव्हा ऄशा कमभचाऱ याला ईच्च स्तरावर पदोननती द्ददली जाते द्दजथे तो ईच्च पदाचा
ईपभोग घेतो, ईच्च जबाबदाऱया , दजाभ अद्दण पगार घेतो.
• कारकीदि द्दवकास: कारकीदभ द्दवकास म्हणजे कारद्दक दीची वैयद्दक्तक ईद्दिष्टे साध्य
करण्यासाठी मुख्यत्वे कमभचाऱयाने केलेल्या अद्दण व्यवस्थापनाद्वारे समद्दथभत केलेल्या
द्द्याकलाप अद्दण कृती. मानव संसाधन व्यवस्थापक कमभचाऱयांना प्रद्दशक्षण, प्रेरणा,
समुपदेशन, अव्हानात्मक कायभ, आ. देतो. त्यामुळे, कमभचाऱयाच्या कारकीदीचा द्दवकास
होतो.
७) कामगार कायद्याचे पालन:
कामगार अद्दण रोजगार कायद्यांचे पालन हे एक महत्त्वपूणभ मानव संसाधनाचे कायभ अहे.
द्दवद्दवध कामगार कायद्यांमध्ये औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, कारखाना कायदा , सामाद्दजक
सुरक्षा कायदा, लैंद्दगक छळ प्रद्दतबंधक कायदा, पेमेंट ग्रॅच्युआटी कायदा, कामगार भरपाइ
कायदा आत्यादींचा समावेश अहे. हा द्दवभाग सवभ लागू कामगार कायद्यांचे पालन पाहतो.
१.२.६ मानव संसाधन व्यवस्थापकाची बदलती भूद्दमका:
२१ व्या शतकात महत्त्वपूणभ अव्हाने ईभी राद्दहल्याने, मानव संसाधन व्यवस्थापकांना
ईदयोनमुख अव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी नवीन कयशल्ये पार पाडण्याची अवश्यकता
अहे. यशस्वी मानव संसाधन व्यवस्थापक ते ऄसतात जे ऄद्दधक लवद्दचक कामकाजाचे
वातावरण प्रभावीपणे व्यवस्थाद्दपत करू शकतात, कमभचारी अद्दण संघाची कामद्दगरी,
समतोल भागधारकांचे द्दहत पाहू शकतात, आ. मानव संसाधन व्यवस्थापकांची भूद्दमका
पूणभतः बदललेली अहे. मानव संसाधन व्यवस्थापकाने अपली पूवीची कयशल्ये द्दटकवून
ठेवणे अद्दण पुढील ऄद्दतररक्त साधने अद्दण तंत्रांमध्ये प्रभुत्व द्दमळवणे अवश्यक अहे.
१) कायिबल द्दवद्दवधता व्यवस्थाद्दपत करणे:
कायभबल द्दवद्दवधता म्हणजे संस्थेच्या कमभचाऱ यांमध्ये त्यांचे वय, द्दलंग, वंश, शारीररक क्षमता ,
द्दशक्षण, वैवाद्दहक द्दस्थती, सांस्कृद्दतक पार्श्भभूमी, धमभ, ऄनुभव, कयशल्ये आत्यादींशी संबंद्दधत
द्दभननता होय. कमभचाऱयांच्या द्दवद्दवधतेमुळे, मानव संसाधन व्यवस्थापकाला पुढील
अव्हानांना सामोरे जावे लागू शकते:-
• वेगवेगळ्या गटांच्या वेगवेगळ्या ऄपेक्षा ऄसू शकतात त्यामुळे संस्थेसाठी धोरणे
अखणे कठीण होते. munotes.in

Page 11

मानव संसाधन व्यवस्थापन
11 • वेगवेगळ्या कमभचाऱ यांची वृत्ती, ध्येय, वतभन आत्यादी द्दभनन ऄसू शकतात जयामुळे संघषभ
होउ शकतो.
• ऄनेक कमभचारी वेगळ्या वयोगटातील, द्दलंग द्दकंवा संस्कृतीच्या लोकांसोबत काम
करण्यास तयार नसतात जयामुळे सांद्दघक कामावर पररणाम होतो.
• कामगारांच्या द्दवद्दवधतेमुळे ऄनुपद्दस्थती अद्दण कामगारांची ईच्च ईलाढाल होउ
शकते.
• संस्थेला सांस्कृद्दतकदृष्ट्या संवेदनशील ऄसणे अवश्यक अहे कारण एखादी द्दवद्दशष्ट
कृती, द्दनणभय आत्यादी संस्थेतील द्दभनन गटांना एकाच पद्धतीने समजू शकेल ऄसे नाही.
वरील अव्हानांवर मात करण्यासाठी मानव संसाधन व्यवस्थापकाने पुढील गोष्टी करणे
अवश्यक अहे:
• वयोगट, द्दलंग, वंश, शारीररक क्षमता , द्दशक्षण, ऄनुभव, कयशल्ये यांच्या अधारे
कमभचाऱयांचे गट तयार करणे.
• ऄनयपचाररक मेळावे अयोद्दजत करणे
• द्दवद्दवध सण साजरे करणे
• द्दवद्दवध राजये/देशातील खाद्यपदाथभ ऄसलेले ईपहारगृह मेनू तयार करणे.
• बदली, पदोननती, प्रद्दशक्षण आत्यादींचे वाजवी कमभचारी धोरण स्वीकारणे
२) कमिचाऱयांची गळती:
कमभचाऱ यांनी नोकरीतील ऄसंतोष द्दकंवा बाजारपेठेतील नवीन संधींमुळे संस्था सोडणे
म्हणजे कमभचारी गळती होणे होय. सक्षम अद्दण द्दनष्ठावान कमभचाऱ यांचे कमभचारी कमी होणे ही
मानव संसाधन व्यवस्थापकासाठी मोठी समस्या अहे. कमभचारी सोडण्याची कारणे
खालीलप्रमाणे ऄसू शकतात:
• ऄसमान मोबदला
• मयाभद्ददत कारकीदभ संधी
• नोकरीचे स्वरूपण जुळणे
• कामाचा ऄद्दतररक्त भार अद्दण कायभ व जीवन ऄसंतुलन
• ऄवजड कामाचे तास / पहाटे - रात्रीची पाळी.
• नोकरीतला एकसारखेपणा
• संघटनात्मक ऄद्दस्थरता
• गोठवलेली पगारवाढ व पदोननती munotes.in

Page 12

व्य
12 बाजारपेठेतील स्पधाभत्मक फायदा घेण्यासाठी सक्षम अद्दण द्दनष्ठावान कमभचाऱ यांना
अपल्याकडेच कायम ठेवणे ऄत्यावश्यक अहे. त्यामुळे, ऄशा कमभचाऱयांना कायम
ठेवण्यासाठी मानव संसाधन व्यवस्थापकाने नाद्दवनयपूणभ पद्धती अद्दण बद्दक्षसे ठेवली
पाद्दहजेत. धारणा पद्धती अद्दण पुरस्कारांमध्ये खालील गोष्टी समाद्दवष्ट होतात:
• योग्य स्थानद्दनद्दिती
• ताण व्यवस्थापन तंत्राचा ऄवलंब करणे
• कमभचारी भाग पयाभय योजना (आ.एस.ओ.पी.) प्रदान करणे
• द्दनणभय प्रद्द्येत कमभचाऱयांचा सहभाग करून घेणे
• कामाच्या द्दठकाणी योग्य सोयी -सुद्दवधा प्रदान करणे
३) कमिचारी संख्या कमी करणे:
ऄनेक संस्था त्यांचा खचभ कमी करण्यासाठी अद्दण कायभक्षमता सुधारण्यासाठी संघटनात्मक
पुनरभचना करतात. कमभचाऱयांची संख्या कमी करणे हा संघटनात्मक पुनरभचनेचा एक मागभ
अहे जेथे संस्था खालील कारणांमुळे कमभचारी संख्या कमी करते:
• खचाभची बचत
• द्दवलीनीकरण अद्दण संपादन
• शीषभ व्यवस्थापनात बदल
• अद्दथभक संकट
• ऄद्दतररक्त कमभचारी
• स्वयंत्रचलन व बाह्यईद्गमन
मानव संसाधन व्यवस्थापकाने संख्या कमी करण्याची पररद्दस्थती ऄत्यंत काळजीपूवभक
हाताळणे अवश्यक अहे जयामध्ये खालील गोष्टी समाद्दवष्ठ ऄसू शकतात:
• काढून टाकलेल्या कमभचाऱ यांना भरपाइचे पॅकेज तात्काळ ऄदा करणे जेणेकरून
त्यांना काढून टाकल्यानंतर अद्दथभक समस्यांना सामोरे जावे लागणार नाही.
• टाळेबंदीची कारणे स्पष्टपणे द्दवस्ताररत करणे.
• संख्या कमी होण्याची शक्यता नसलेल्या कमभचाऱ यांशी संवाद साधणे कारण संख्या
कमी केल्याने त्यांच्या मनोबलावर पररणाम होउ शकतो
• कमी झालेल्या कमभचाऱयांना नवीन नोकरी द्दमळण्यास मदत करणे.
• ‚कमभचारी कमी करणे धोरण‛ कमभचाऱ यांना योग्यररत्या कळवावे munotes.in

Page 13

मानव संसाधन व्यवस्थापन
13 • गच्छद्दनत होणारे कमभचारी प्रचंड तणावाखाली ऄसण्याची शक्यता ऄसल्यामुळे
त्यांच्यासाठी समुपदेशन सत्रे ऄयोजीय करावीत.
४) कमिचाऱ यांची अनुपद्दस्थद्दत:
ऄनुपद्दस्थद्दत म्हणजे जेव्हा कमभचारी परवानगीद्दशवाय ऄनेकदा गैरहजर राहतो.
ऄनुपद्दस्थद्दतची कारणे खालीलप्रमाणे ऄसू शकतात:
• नोकरीत ऄसमाधान
• कामाच्या द्दठकाणी प्रेरणाचा ऄभाव
• संघ सदस्यांचा ऄसहकार
• कामाचा ऄद्दतररक्त ताण
• वैयद्दक्तक समस्या
मानव संसाधन व्यवस्थापकाने कमभचाऱयांच्या गैरहजेरीची समस्या कुशलतेने हाताळली
पाद्दहजे. व्यवस्थापकाने गैरहजेरीची कारणे ओळखावीत, गैरहजेरीचा मागोवा ठेवावा,
सवोत्कृष्ट ईपद्दस्थतीसाठी बक्षीस द्यावे आत्यादींसारखे कायभ्म राबवावेत.
५) कमिचारी कायि-जीवन संतुलन राखणे:
कायभ-जीवन संतुलन म्हणजे कारकीदभ अद्दण वैयद्दक्तक/कयटुंद्दबक जबाबदाऱया यांच्यात
द्दनरोगी संतुलन राखणे होय. कमभचाऱ यांचे काम अद्दण वैयद्दक्तक जीवनातील ऄसमतोल
त्यांच्या कामावर तसेच कयटुंद्दबक जीवनावर द्दवपररत पररणाम करते. म्हणून मानव संसाधन
व्यवस्थापकाने कमभचाऱ यांचे काम-जीवन संतुलन खालील मागाभने राखले पाद्दहजे:
• कमभचाऱ यांच्या कामाच्या तासांत लवद्दचकता द्दनमाभण करणे.
• कमभचाऱयांना त्यांच्या वाद्दषभक सुट्या वापरण्यास प्रोत्साद्दहत करणे.
• कमभचाऱ यांसाठी द्दनरोगीपणा कायभ्म राबवणे.
६) कामाच्या द्दठकाणची लैंद्दगक छळ प्रकरणे हाताळणे:
लैंद्दगक छळ हे मानव संसाधन व्यवस्थापकांसमोरील सवाभत मोठे अव्हान बनले अहे.
एद्दप्रल २०१३ मध्ये, संसदेने कामाच्या द्दठकाणी मद्दहलांचा लैंद्दगक छळ रोखण्यासाठी
(प्रद्दतबंध, प्रद्दतबंध अद्दण द्दनवारण) कायदा मंजूर केला. या कायद्याची ऄंमलबजावणी
करणारी समथभ ऄशी यंत्रणा अहे. कामाच्या द्दठकाणी लैंद्दगक छळ रोखण्यासाठी हा कायदा
सवभ द्दनयोक्त्यांवर काही बंधने लादतो. या कायद्यानुसार:
• प्रत्येक द्दनयोक्त्याने प्रत्येक कायाभलयात द्दकंवा शाखेत १० द्दकंवा ऄद्दधक कमभचाऱयांसह
ऄंतगभत त्ार सद्दमती स्थापन करणे अवश्यक अहे. द्दजल्हा ऄद्दधकाऱयाने प्रत्येक
द्दजल्ह्यात स्थाद्दनक त्ार सद्दमती स्थापन करणे अवश्यक अहे. munotes.in

Page 14

व्य
14 • सद्दमतीने ९० द्ददवसांच्या कालावधीत चयकशी पूणभ करणे अवश्यक अहे. चयकशी पूणभ
झाल्यावर, ऄहवाल द्दनयोक्ता द्दकंवा द्दजल्हा ऄद्दधकाऱ यांना पाठवला जाइल , जशी
पररद्दस्थती ऄसेल त्याप्रमाणे त्यांनी ६० द्ददवसांच्या अत ऄहवालावर कारवाइ करणे
बंधनकारक अहे.
कामाच्या द्दठकाणी लैंद्दगक छळ टाळण्यासाठी मानव संसाधन व्यवस्थापकाने काही
ईपाययोजना करणे अवश्यक अहे जसे की:
• लैंद्दगक छळाच्या त्ारी दाखल करण्यासाठी अद्दण तपासण्यासाठी कोणत्या
प्रद्द्येचा ऄवलंब करता येइल ते सोप्या भाषेत समजावून सांद्दगतले पाद्दहजे.
• लैंद्दगक छळावरील कंपनीच्या धोरणाद्दवषयी प्रस्थावनात्मक अद्दण आतर प्रद्दशक्षण
कायभ्मांमध्ये कमभचाऱयांना स्पष्टपणे द्दनदेद्दशत करणे.
• पीद्दडत कमभचाऱ याला ईपलब्ध कायदेशीर पयाभय जाणून घेण्यासाठी मागभदशभक तत्त्वे
प्रदान करण्यासंबंधी सहाय्य प्रदान करण्यासाठी समुपदेशकाची द्दनयुक्ती करावी.
• त्ारी संवेदनशीलतेने हाताळल्या पाद्दहजेत. सुनावणी द्दनष्पक्षपणे पार पडेल याची
संस्थांनी खात्री करावी.
७) बदलांचे व्यवस्थापन:
व्यवसायाचे वातावरण प्रगतीशील ऄसते. व्यवसायाच्या सभोवतालचे सवभ घटक बदलत
राहतात जयात संघटनात्मक योजना अद्दण धोरणे, व्यवस्थापन तत्त्वज्ान , सरकारी धोरणे,
तंत्रज्ान, स्पधभकांची रणनीती, ग्राहकांची प्राधानये आत्यादी बदल समाद्दवष्ट अहेत. संस्था
व्यावसाद्दयक पुनरभचना जसे की संपादन अद्दण द्दवलीनीकरण देखील करू शकते. काहीवेळा
कमभचारी ऄसे बदल स्वीकारण्यास द्दवरोध करतात. या पररद्दस्थतीवर मात करण्यासाठी
मानव संसाधन व्यवस्थापकाला अवश्यक अहे द्दक त्याने
• कमभचाऱयांना प्रद्दशक्षण द्यावे अद्दण त्यांना सल्ला द्यावा.
• बदलाकडे सकारात्मक दृष्टीकोन द्दवकद्दसत करावा.
• कमभचाऱ यांना स्वआच्छेने सहकायभ करावे.
८) कायदेशीर आद्दण अनुपालन समस्यांचे व्यवस्थापन:
व्यावसाद्दयक प्रशासनाचे वाढते महत्त्व, ग्राहकवाद, ईच्च सुरक्षा अद्दण गोपनीयतेची द्दचंता
यामुळे मानव संसाधन कमभचाऱ यांनी स्थाद्दनक तसेच अंतरराष्रीय कायद्यांचे ज्ान चांगल्या
पद्धतीने घेणे भाग अहे. भद्दवष्यातील कायभशक्तीसाठी नवीन अद्दण ईत्तम धोरणांची
अवश्यकता ऄसणार अहे.
९) तंत्रज्ञानाचे व्यवस्थापन:
सवभ संस्थांना तंत्रज्ानाद्दभमुख होणे अवश्यक अहे. त्यांच्या कमभचाऱ यांनी नवीन तंत्रज्ानाशी
पटकन जुळवून घ्यावे अद्दण ते द्दशकावे ऄशी त्यांची आच्छा ऄसते. मानव संसाधन munotes.in

Page 15

मानव संसाधन व्यवस्थापन
15 व्यवस्थापकाला अवश्यक ज्ान ऄसलेल्या योग्य लोकांना अकद्दषभत करावे अद्दण
कमभचाऱयांना प्रद्दशद्दक्षत करावे. त्यांना द्दशकण्यासाठी, अत्मसात करण्यासाठी अद्दण त्यांच्या
सवयीच्या मुख्य भागातून बाहेर पडण्यासाठी प्रवृत्त करावे.
१.३ सारांश मानव संसाधन व्यवस्थापन ही लोक अद्दण संस्था एकत्र अणण्याची प्रद्द्या अहे
जेणेकरून प्रत्येकाची ईद्दिष्टे पूणभ होतील. हा व्यवस्थापन प्रद्द्येचा एक भाग अहे जो
संस्थेतील मानवी संसाधनांच्या व्यवस्थापनाशी संबंद्दधत अहे. मानव संसाधन व्यवस्थापन
हे लोकांचे मनापासून सहकायभ घेउन त्यांच्याकडून सवोत्तम कामाची ऄपेक्षा करते.
थोडक्यात, एखाद्या संस्थेची ईद्दिष्टे प्रभावी अद्दण कायभक्षम रीतीने साध्य करण्यासाठी सक्षम
कमभचा-यांची द्दनयुक्ती, द्दवकास अद्दण देखभाल करण्याची कला म्हणून मानव संसाधन
व्यवस्थापनाची व्याख्या केली जाउ शकते.
१.४ स्वाध्याय ररकाम्या जागा भरा:
१) धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन, मानवी संसाधनांशी संबंद्दधत __________
द्दनणभय घेते.
(सद्द्य, प्रद्दतद्द्याशील, घाइघाइने)
२) ____________ हे मानव संसाधन व्यवस्थापनाच्या कायाांपैकी एक अहे.
(अद्दथभक व्यवस्थापन, साठा व्यवस्थापन , भती अद्दण द्दनवड)
३) मानव संसाधन व्यवस्थापकाला ____________ अव्हानाचा सामना करावा
लागतो.
(भाग-बाजारातील समभागांची सूची, परकीय चलन दर चढईतार , कायभबल द्दवद्दवधता)
४) __________ _ यांना मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे जनक मानले जाते.
(एल्टन मेयो, द्दफद्दलप कोटलर , मेरी पारकर)
५) ___________ मध्ये संघटनात्मक ईद्दिष्टे पूणभ करण्यासाठी कमभचाऱ यांची द्दनयुक्ती,
द्दवकास, वापर, मूल्यमापन, देखरेख अद्दण कायम ठेवण्याशी संबंद्दधत द्द्याकलाप,
धोरणे अद्दण पद्धतींचा समावेश अहे.
(स्थानद्दनद्दिती, द्दनवड, मानव संसाधन व्यवस्थापन)

munotes.in

Page 16

व्य
16 सत्य द्दक असत्य ते सांगा:
१) धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन हा एक अधुद्दनक अद्दण व्यावसाद्दयक
दृष्टीकोन अहे जयामुळे संस्थेच्या एकूण रणनीतीनुसार मानवी संसाधनांचे व्यवस्थापन
अद्दण द्दवकास करता येइल. सत्य
२) भरती म्हणजे नोकरीतील ऄसंतोष द्दकंवा बाजारातील नवीन संधींमुळे कमभचाऱ यांनी
संस्था सोडणे होय. ऄसत्य
३) कमभचारी संबंध द्दवभाग कमभचाऱ यांच्या त्ारी, संघषभ अद्दण द्दचंता तपासण्यासाठी अद्दण
त्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी जबाबदार ऄसते. सत्य
४) पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन स्वभावाने सद्द्य अहे. ऄसत्य
५) कारकीदभ द्दनयोजन व द्दवकास ही संभाव्य कमभचाऱ यांचा शोध घेण्याची अद्दण त्यांना
संस्थेमध्ये नोकरीसाठी ऄजभ करण्यासाठी ईत्तेद्दजत करण्याची प्रद्द्या अहे. ऄसत्य
जोड्या जुळवा: गट – अ गट – ब १) रॉबटभ ओवेन ऄ) सक्षम मनुष्यबळ ईपलब्ध करून देणे २) प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकास द्दवभाग ब) ‘८ तास काम, ८ तास मनोरंजन अद्दण ८ तास झोप’ हे घोषवाक्य तयार केले ३) मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे ईद्दिष्ट क) भरती अद्दण द्दनवड ४) मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे कायभ ड) कमभचाऱ यांची गळती ५) मानव संसाधन व्यवस्थापकासाठी अव्हान आ) कमभचाऱयांचे ज्ान, कयशल्ये अद्दण कायभ क्षमता वाढवते
ईत्तरे: [ १) – ब , २) – आ, ३) – ऄ, ४) – क, ५) – ड ]
थोडक्यात उत्तर द्या .
१) पारंपाररक मानव संसाधन व्यवस्थापन व धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन
यांमधील फरक करा.
२) मानव संसाधन व्यवस्थापनाची ईद्दिष्टे स्पष्ट करा.
३) मानव संसाधन व्यवस्थापन द्दवभागाच्या संस्थात्मक संरचनेची चचाभ करा.
४) मानव संसाधन व्यवस्थापकाची बदलती भूद्दमका स्पष्ट करा.


munotes.in

Page 17

मानव संसाधन व्यवस्थापन
17 १.५ संदभि  https://www.whatishumanresource.com/human -resource -manageme nt
 http://www.dspmuranchi.ac.in/pdf/Blog/abcdefgmailcomunit %2011.p
df
 https://www.hrmexam.com/ 2019/09/18/ the-difference -between -
strategic -traditional -hr/
 https://www.businessmanagementideas.com/differences/difference -
between -strategic -hrm-and-hrm/ 20803
 https://krannert.purdue.edu/masters/news -and-media/blog/traditional -
vs-strategic -hr-management.php
 https://www.orgcharting.com/hr -department -organizational -chart/
 https://www.jobsoid.com/difference -between -job-description -and-job-
specification/
 https://www.mba knol.com/human -resource -management/factors -
influencing -recruitment -process/
 https://www.termscompared.com/human -resource -management -vs-
strategic -human -resource -management/

*****
munotes.in

Page 18

18 २
मानव संसाधन िनयोजन
ÿकरण संरचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ ÿÖतावना
२.२ मानव संसाधन िनयोजन
२.३ भतê आिण िनवड
२.४ सारांश
२.५ ÖवाÅयाय
२.६ संदभª
२.० उिĥĶ्ये या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील गोĶी करÁयास स±म असेल.
• मानव संसाधन िनयोजन (एच.आर.पी.) बĥल वणªन करणे.
• ÓयवÖथापकìय कमªचाö यांची भरती आिण िनवड याबĥल ÖपĶीकरण देणे.
२.१ ÿÖतावना मानव संसाधन ही संÖथेची सवाªत महÂवाची संप°ी आहे. मानव संसाधन िनयोजन हे
महßवाचे ÓयवÖथापकìय कायª आहे. उīोग Âया¸या मनुÕयबळा¸या गरजांचा अंदाज घेईल
आिण नंतर गरजा कोणÂया ľोतांमधून पूणª केÐया जातील ते शोधेल. आवÔयक मनुÕयबळ
उपलÊध न झाÐयास Âयाचा कामावर पåरणाम होतो. मानवी संसाधनां¸या गरजा पूणª
करÁयासाठी, ÿÂयेक उīोगाला Âया¸या गरजा आिण ľोतांचे आगाऊ िनयोजन करावे
लागते.
२.२ मानव संसाधन िनयोजन (एच.आर.पी.) मानव संसाधन िनयोजन हा मानवी संसाधन ÓयवÖथापनचा एक महßवाचा पैलू आहे. मानव
संसाधन ÓयवÖथापनाची सुŁवात मानव संसाधन िनयोजनाने होते. मानव संसाधन
िनयोजनाकडून मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला संÖथेमÅये िकती लोक उपलÊध आहेत
आिण Âयांना भिवÕयात िकती लोकांची गरज भासेल हे ओळखतो. या िवĴेषणा¸या आधारे,
संÖथेमÅये मानव संसाधनाशी संबंिधत िनणªय घेतले जातात जसे कì अिधक सं´येने
कमªचारी भरती करायचे कì जाÖत कमªचारी (असÐयास) काढून टाकायचे.
munotes.in

Page 19

मानव संसाधन िनयोजन
19 २.२.१ Óया´या:
िवÐयम एफ. µलूक यां¸या मते "मानव संसाधन िनयोजन ही एक अशी ÿिøया आहे कì
ºयाĬारे, ÓयवÖथापन संÖथेची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी पुरेसे मानव संसाधन ÿदान
करÁयाचा ÿयÂन करते."
मानव संसाधन िनयोजन Ìहणजे, "भिवÕयातील मानवी संसाधनां¸या गरजा आिण
संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया कृतीची पूवªिनधाªåरत ÿिøया
होय."
२.२.२. मानव संसाधन िनयोजनामÅये अंतभूªत असलेÐया पायöया:

वरील तĉा दशªिवतो कì:
• मानव संसाधन ÓयवÖथापक, संÖथेमÅये मानव संसाधनाची आवÔयकता आिण मानव
संसाधनाची उपलÊधता (ÿÂयेक िवभागात) शोधतो.
• मानव संसाधन ÓयवÖथापक, मानव संसाधनाची आवÔयकता आिण मानव
संसाधनाची उपलÊधता यांची तुलना करतो.
• तुलना केÐयानंतर मानव संसाधनाची आवÔयकता आिण मानव संसाधना¸या
उपलÊधतेमÅये फरक असू शकतो िकंवा फरक असू शकतो.
• मानव संसाधनाची आवÔयकता आिण मानव संसाधनाची उपलÊधता यामÅये फरक
नसÐयास, कोणतीही कारवाई करÁयाची आवÔयकता नाही. munotes.in

Page 20

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
20 • तफावत (अितåरĉ िकंवा कमतरता) असÐयास, आवÔयक कायªवाही केली जाते जसे
कì मनुÕयबळ जाÖत असÐयास, जादा कमªचारी काढून टाकले जातात आिण
मनुÕयबळाची कमतरता असÐयास, नवीन कमªचाöयांची भतê केली जाते.
२.२.३. मानव संसाधन िनयोजनावर पåरणाम करणारे घटक:
१) कंपनीची रणनीती:
कंपनी वाढीची रणनीती िकंवा कमी करÁयाचे धोरण राबवू शकतात. उदा. जर कंपनीने
वाढीचे धोरण हाती घेतले ºयामÅये िवÖतार आिण िविवधीकरण, िवलीनीकरण, संयुĉ
उपøम, अिधúहण िकंवा अिधúहण यांचा समावेश असेल तर अशा धोरणांमÅये कंपनीला
अिधक सं´येने मानवी संसाधनांची आवÔयकता असू शकते. जर कंपनीने कमी करÁयाचे
धोरण हाती घेतले ºयामÅये िविनवेश धोरण, समाĮीकरण, ÿÂयावतªन, इ. अशा धोरणांमÅये
कंपनी मानवी संसाधनांची सं´या कमी कł शकते. Âयामुळे मानव संसाधन िनयोजन
कंपनी¸या धोरणावर अवलंबून असते.
२) तंý²ानाचा उदय:
तंý²ाना¸या उदयाचा पåरणाम, मानव संसाधन िनयोजनावर होऊ शकतो. उदा. काही
िøयाकलापांचे संगणकìकरण िकंवा Öवचलनयंý झाले असेल तर Âया कामासाठी मानवी
संसाधनांची आवÔयकता ही हÖतिलिखत कामापे±ा कमी असेल. तंý²ान हे पाý / कुशल
मानव संसाधनांना संधी ÿदान कł शकते.
३) ÓयवÖथापन तßव²ान:
काही संÖथा पारंपाåरक ÓयवÖथापन तßव²ानाचे अनुसरण करतात आिण काही
Óयावसाियक ÓयवÖथापन तßव²ानाचे अनुसरण करतात. पारंपाåरक ÓयवÖथापन
तßव²ानाचे पालन करणाöया संÖथा मानवी संसाधनाची आवÔयकता आिण संÖथेतील
मानवी संसाधनाची उपलÊधता शोधÁयावर जाÖत भर देत नाहीत. Âयांना जाÖतीचे िकंवा
मनुÕयबळा¸या कमतरतेची काळजी नसते. परंतु Óयावसाियक ÓयवÖथापन तßव²ानाचे
पालन करणारी संÖथा वेळोवेळी मानवी संसाधनाची आवÔयकता आिण संÖथेतील मानवी
संसाधनाची उपलÊधता शोधू शकते. अितåरĉ िकंवा मनुÕयबळा¸या कमतरतेवर अवलंबून
ते संÖथेमÅये आवÔयक ÿमाणात मनुÕयबळ उपलÊध असÐयाची खाýी करÁयासाठी योµय
ती कारवाई करतात.
४) बाĻľोतांचा वापर:
आजकाल अनेक संÖथा Âयांचा खचª कमी करÁयासाठी इतर िवशेष संÖथांकडून
बाĻľोतांचा वापर करत आहेत. बाĻľोतां¸या वापरामुळे संÖथेतील मानवी संसाधनाची
आवÔयकता कमी होते. Âयामुळे उपøमां¸या बĻाľोतां¸या वापरावर अवलंबून, ÿÂयेक
संÖथा मानव संसाधन िनयोजन हाती घेते.
munotes.in

Page 21

मानव संसाधन िनयोजन
21 ५) कामगार कायदे:
कामगार कायīांशी संबंिधत सरकारी िनयमांमुळे संÖथे¸या मानव संसाधन िनयोजन
ÿिøयेवरही पåरणाम होऊ शकतो. कंपÆयांनी भतê, ग¸छंती, मोबदला, कामाचे तास आिण
आरोµय िवमा संबंिधत काही कामगार कायīांचे पालन करणे आवÔयक आहे. जर कंपÆयांनी
या कामगार कायīांचे पालन केले नाही तर Âयांना मोठा दंड आकारला जाऊ शकतो.
६) ÖपधाªÂमक वातावरण:
सवª Óयावसाियक ±ेýात Öपधाª वाढत आहे. Öपध¥ला सामोरे जाÁयासाठी संÖथेने सिøय
आिण Óयावसाियक असणे आवÔयक आहे. बाजारातील ÖपधाªÂमक फायदा िमळवÁयासाठी
संÖथेला पĦतशीर मानव संसाधन ÓयवÖथापन हाती घेणे आवÔयक आहे. Âयांना
संÖथेमÅये मानवी संसाधनांची उपलÊधता (गुणव°ा आिण ÿमाणानुसार) शोधणे आवÔयक
आहे. Âयांना संÖथेमÅये मानवी संसाधनांची (गुणव°ा आिण ÿमाणानुसार) आवÔयकता
देखील शोधणे आवÔयक आहे. हे उīोगाला कठोर Öपध¥ला तŌड देÁयास आिण िटकून
राहÁयास स±म करते.
७) Óयावसाियक ÿितमा:
मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला मानव संसाधन िनयोजन हाती घेताना संÖथाÂमक ÿितमा
िवचारात घेणे आवÔयक आहे. भागधारांकडून पािठंबा िमळवÁयासाठी Óयावसाियक ÿितमा
सकाराÂमक असणे आवÔयक आहे. संÖथेतील मनुÕयबळाची उपलÊधता Óयावसाियक
ÿितमे¸या िवकासास मोठा हातभार लावते. चांगली Óयावसाियक ÿितमा असलेली संÖथा
योµय उमेदवार िनवडÁयासाठी, ÿिश±ण देÁयासाठी आिण Âयांना ÿेåरत करÁयासाठी ÿयÂन
करेल. Ìहणून, मानव संसाधन िनयोजनामÅये कमªचाö यांची िनवड, ÿिश±ण, ÿेरणा आिण
भरपाई यासंबंधी कायªøम आिण ÿिøयांचा समावेश असेल.
८) िनधीची उपलÊधता:
कमªचाö यांची िनवड, ÿिश±ण, ÿेरणा आिण भरपाई संदभाªत िनधीची उपलÊधता मानव
संसाधन िनयोजना¸या िनणªयावर मोठ्या ÿमाणावर ÿभाव पाडते. संÖथेने िवशेषतः
मनुÕयबळाची गुणव°ा सुधारÁयासाठी िनधीची तरतूद केली पािहजे. कमªचाö यांची पĦतशीर
िनवड आिण ÿिश±णासाठी तसेच कमªचाö यां¸या ÿेरणा आिण देखभालीसाठी िनधी
आवÔयक आहे.
२.२.४ मानव संसाधन मािहती ÿणाली (एच.आर.आय.एस.):
मानव संसाधन मािहती ÿणाली एक मानव संसाधन सॉÉटवेअर पॅकेज आहे ºयाचा वापर
कमªचाö यांची मािहती गोळा आिण संúिहत करÁयासाठी केला जातो. ही एक संगणकìकृत
ÿणाली आहे जी संÖथेला कमªचारी, Âयांची ±मता, पाýता, ±मता, सजªनशील ÿवृ°ी, वय,
वेतनमान यासंबंधी मािहती संúिहत करÁयास मदत करते. यामÅये संÖथेतील िविवध
नोकö या, Âयांची आवÔयक कौशÐये आिण पाýता, िविवध पदे हाताळणारे कमªचारी आिण munotes.in

Page 22

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
22 अिधकारी यांची सं´या, संÖथाÂमक उिĥĶे, धोरणे आिण कायªपĦती इÂयादéचाही समावेश
होतो.
ही मािहती ÿणालीमÅये साठवली जाते आिण Âयाचे िवĴेषण केले जाते. हे मानव संसाधन
ÓयवÖथापकाला मानव संसाधनांशी संबंिधत िनणªय घेÁयास मदत करते जसे कì पदोÆनती,
ÿिश±णाची आवÔयकता , िशÖतभंगाची कारवाई, वेतनवाढ, ÿोÂसाहन, इÂयादी.
Ðयेहांस¸या मते, मानव संसाधन मािहती ÿणाली ही "एक संगणकìकृत ÿणाली आहे जी
मानवी संसाधन ÓयवÖथापकांना कमªचारी ÓयवÖथािपत करÁयासाठी आवÔयक मािहती
गोळा करÁयास , ÓयवÖथािपत करÁयास , संúिहत करÁयास, अīयावत करÁयास आिण
पुनÿाªĮ करÁयास स±म करते.”
२.२.५ मानव संसाधन मािहती ÿणालीची काय¥:
१) भतê:
मानव संसाधन मािहती ÿणाली सॉÉटवेअर कंपनी¸या सवª भतê गरजा हाताळते. हे
कंपनी¸या वेबसाइटवर ऑनलाइन नोकरीची जािहरात स±म करते आिण इ¸छुक
उमेदवारांकडून नोकरीसाठी अजª आमंिýत करते. मानव संसाधन मािहती ÿणाली
नोकरी¸या अजाªची पूवª तपासणी देखील सुलभ करते आिण ऑनलाइन रे»युमे मािहतीतळ
तयार करते.
२) वेतनपट:
मानव संसाधन मािहती ÿणाली कमªचाö यांची हजेरी, रजा, ओÓहरटाईम, कर इÂयादी
वजावटीची मािहती देते. या मािहती¸या आधारे कमªचाö यांची पगार िÖलप दर मिहÆया¸या
शेवटी तयार केली जाते.
३) वेळ आिण उपिÖथती:
बायोमेिůक (उपिÖथती मशीन) अनेकदा मानव संसाधन मािहती ÿणालीसह समøिमत
केली जाते. कामगार अनेकदा कामात बोटांचे ठसे िकंवा बायोमेिůकमÅये काडª Öवाइप
कłन तपासतात. हे कमªचाö यां¸या आगमन आिण िनगªमनाची अचूक वेळ देते. कामगारां¸या
उशीराची समÖया सहजपणे ओळखली जाते.
४) ÿिश±ण:
मानव संसाधन मािहती ÿणाली ही मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला कौशÐय, सामÃयª आिण
कमकुवतपणा यासार´या कमªचाöयांबĥल मािहतीचा मागोवा घेÁयास परवानगी देतो.
Âयानुसार ÿिश±ण सýांचे आयोजन करता येते. मानव संसाधन मािहती ÿणाली ही िविवध
ÿिश±ण सýांचे आयोजन, ÿिश±ण सýामÅये समािवĶ असलेली िविवध ±ेýे (संÿेषण,
सादरीकरण इ.) , ÿिश±ण ÿदान केलेÐया कमªचाöयांची सं´या, ÿिश±णाचा कालावधी
इÂयादी तपशील देखील ÿदान करते.
munotes.in

Page 23

मानव संसाधन िनयोजन
23 ५) कामिगरी मूÐयमापन/मुÐयांकन:
कामिगरी मूÐयांकन Ìहणजे कमªचाö यां¸या कामाशी संबंिधत बलÖथाने आिण
कमकुवतपणाचे मूÐयांकन होय. मानव संसाधन मािहती ÿणाली, कमªचाö यांची कामिगरी
मूÐयमापन मािहती ठेवते जसे कì मूÐयमापनाची देय तारीख, आिण ÿÂयेक कामिगरी¸या
िनकषांचे गुण (वतªणूक, वĉशीरपणा, कामाचा वेग, कामाची गुणव°ा इ.) अशी मािहती
पदोÆनती, वेतनवाढ, ÿिश±णाशी संबंिधत िनणªय, इ. साठी खूप उपयुĉ आहे.
६) कमªचाö यां¸या फायīांचे ÿशासन:
एखादी संÖथा ित¸या कमªचाö यांना िविवध फायदे देऊ शकते जसे कì भ°े, िवशेष
ÿोÂसाहन, िवमा, नफा वाटणी आिण सेवािनवृ°ी लाभ. मानव संसाधन मािहती ÿणाली, या
लाभांसाठी पाý असलेÐया कमªचाöयांचा मागोवा ठेवते.
७) अहवाल आिण िवĴेषण:
मानव संसाधन मािहती ÿणाली, िविवध ±ेýांवर Öवयंचिलत मानव संसाधन अहवाल तयार
करÁयास स±म करते जसे कì कमªचारी उलाढाल, अनुपिÖथती, कामिगरी इÂयादी.
िवĴेषणामÅये या अंतŀªĶéचे िवĴेषण व चांगले-मािहतीपूणª िनणªय घेÁयाचा समावेश आहे.
८) मानवी संबंध:
मानव संसाधन मािहती ÿणाली, कमªचाöयांना अīयावत आिण अचूक मािहती ÿदान करते.
हे मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला ÿभावी मानव संसाधन धोरणे तयार करÁयात आिण
आरोµयदायी पĦती लागू करÁयात मदत करते ºयामुळे कमªचारी आिण िनयोĉा यां¸यातील
िनरोगी संबंध िवकिसत होÁयास मदत होते. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, चुकì¸या
मािहतीमुळे कमªचारी आिण िनयोĉा यां¸यात वाद होऊ शकतात. परंतु मानव संसाधन
मािहती ÿणालीमुळे असे वाद टाळÁयास मदत होते.
२.२.६. नोकरीचे िवĴेषण:
नोकरीचे िवĴेषण ही नोकरीबĥल मािहती गोळा करÁयाची ÿिøया आहे. मानव संसाधन
िनयोजनानंतर आिण भतê व िनवड ÿिøया सुł करÁयापूवê नोकरीचे िवĴेषण केले जाते.
ते एका उदाहरणाने समजून घेऊ.
• मानव संसाधन ÓयवÖथापक, संÖथेमÅये मानवी संसाधनाची आवÔयकता आिण
उपलÊधता शोधतो. संÖथेमÅये मानवी संसाधनांची कमतरता आहे कì नाही हे
शोधÁयासाठी तो/ती मानवी संसाधना¸या गरजांची उपलÊधतेशी तुलना करतो.
मनुÕयबळा¸या अितåरĉ िकंवा कमतरतेवर अवलंबून, मानव संसाधन ÓयवÖथापक
आवÔयक कारवाई करतो. याला मानव संसाधन िनयोजन Ìहणतात.
• एखाīा िवभागामÅये कमªचाöयांची कमतरता असÐयास Âया कामाचा तपशील गोळा
केला जातो. उदा. जर लेखा िवभागात कमªचाöयांची कमतरता असेल तर खाÂया¸या munotes.in

Page 24

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
24 नोकरीचे तपशील गोळा केले जातात जसे कì कॅश Óहाउचर तयार करणे, खाÂयांचे
अंितम łप देणे, कर आकारणी इ. याला नोकरीचे िवĴेषण असे Ìहणतात.
• नोकरीचे तपशील गोळा केÐयानंतर, मानव संसाधन ÓयवÖथापक कंपनी¸या
वेबसाइटवर िकंवा वतªमानपýात िकंवा इतर ľोतांमÅये नोकरी¸या åरĉ जागा
ÿकािशत करतो आिण नोकरीसाठी अजª मागवले जातात. इ¸छुक उमेदवार नोकरी¸या
åरĉ जागांसाठी जािहरात वाचÐयानंतर नोकरीसाठी अजª करतात. याला भतê
Ìहणतात.
• नोकरीचे अजª ÿाĮ झाÐयानंतर, मानव संसाधन ÓयवÖथापक अजा«ची तपासणी
करतो. पाý उमेदवारांना मुलाखतीसाठी बोलावले जाते. Âयांची समोरासमोर मुलाखत
घेतली जाते आिण नोकरीसाठी सवō°म उमेदवार िनवडला जातो. याला िनवड असे
Ìहणतात.
एडिवन िÉलपो¸या मते, "नोकरी िवĴेषण ही एखाīा िविशĶ नोकरी¸या कायªपĦती आिण
जबाबदारीशी संबंिधत मािहतीचा अËयास आिण गोळा करÁयाची ÿिøया आहे."
नोकरी¸या िवĴेषणाचे दोन पैलू आहेत.
• नोकरीचे वणªन (नोकरीचा तपशील)
• नोकरी¸या वैिशĶ्यांचा तपशील (उमेदवाराचे तपशील) नोकरीचे वणªन (åरĉ नोकरीचा तपशील) • नोकरीचे शीषªक • नोकरीचे िठकाण • जबाबदाöया आिण कतªÓये • पगार आिण भ°े • ÿोÂसाहन नोकरी¸या वैिशĶ्यांचा तपशील (उमेदवाराचे तपशील) • शै±िणक पाýता • अनुभव • आवÔयक कौशÐये आिण ²ान
अ. नोकरीचे वणªन:
नोकरीचे वणªन Ìहणजे åरĉ नोकरीची तपशीलवार मािहती जसे कì नोकरीचे शीषªक,
नोकरीचे Öथान, नोकरी¸या जबाबदाöया आिण कतªÓये, पगार आिण ÿोÂसाहन इ. नोकरीचे
वणªन नोकरीसाठी शोधत असलेÐया उमेदवारांना जर ते नोकरीस पाý असतील तर,
मािहती ÿदान करते.
दुसöया शÊदांत, नोकरीचे वणªन हे संि±Į िलिखत िवधान असते, जे िविशĶ नोकरी¸या
ÿमुख आवÔयकतांबĥल ÖपĶ करते. नोकरी¸या åरĉ जागेची जािहरात करÁयापूवê
नोकरीचे वणªन तयार करणे खूप महÂवाचे आहे.
munotes.in

Page 25

मानव संसाधन िनयोजन
25 नोकरी¸या वणªनाचे घटक:
१) नोकरीचे शीषªक: हे ‘पद’ िनिदªĶ करते. उदा. लेखा अिधकारी, åरसेÈशिनÖट, मु´य
िव° अिधकारी इ.
२) नोकरीचे Öथान: हे ‘Öथान’ िनिदªĶ करते जेथे िनवडलेला उमेदवार काम करेल.
३) नोकरी¸या जबाबदाöया आिण कतªÓये: हे नोकरीशी संबंिधत िविवध िøयाकलाप
िनिदªĶ करते जे उमेदवाराला करावे लागतात आिण Âयासाठी जबाबदार असतात.
उदा. लेखा िवभागासाठी नोकöयां¸या åरĉ जागांसाठी नोकरी¸या जबाबदाöया आिण
कतªÓये रोख Óहाउचर तयार करणे, खाÂयांचे अंितम łप देणे, कर आकारणी इ.
४) पगार आिण भ°े: हे जािहरात केलेÐया नोकरीसाठी कंपनीने देऊ केलेला पगार
िनिदªĶ करते. पगार वाटाघाटीयोµय असू शकतो िकंवा नसू शकतो. भßयांमÅये घरभाडे
भ°ा, महागाई भ°ा, ÿवास भ°ा इÂयादéचा समावेश होतो.
५) ÿोÂसाहन: यामÅये कमªचाö यांना Âयांचे ‘ल±’ पूणª केÐयावर िदले जाणारे अितåरĉ पैसे
समािवĶ आहेत.
ब. नोकरी¸या वैिशĶ्यांचा तपशील (उमेदवाराचा तपशील):
उमेदवाराचा तपशील Ìहणजे िविशĶ काम करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया उमेदवाराची
मािहती. यामÅये शै±िणक पाýता, कौशÐये, ²ान, अनुभव, ÿिश±ण (जसे कì संगणक
अËयासøम) इÂयादéचा समावेश होतो. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, नोकरीचे तपशील हे
एक िवधान आहे ºयामÅये नोकरीसाठी अजª करणाöया उमेदवारांना आवÔयक असलेले गुण
ÖपĶ केले जातात.
उमेदवारा¸या तपशीलाचे घटक:
१) शै±िणक पाýता:
हे पदवी, पदÓयु°र आिण अशा इतर पाýतेसह आवÔयक शै±िणक ²ान िनिदªĶ करते. उदा.
‘लेखापाल’ नोकरी¸या पदासाठी शै±िणक पाýता बी.कॉम./एम.कॉम. असणे आवÔयक
आहे. िव° ±ेýातील नोकरीसाठी एम.बी.ए. (िव°) ही शै±िणक पाýता आवÔयक आहे, इ.
२) अनुभव:
हे नोकरीसाठी अजª करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया पूवê¸या कामा¸या अनुभवाची
सं´या िनिदªĶ करते. काही नोकöया Āेशसªना अजª कł देतात. उदा. चीफ फायनाÆस
ऑिफसर (सीएफओ) सार´या नोकरी¸या पदांसाठी, कंपनी पूवê¸या कामाचा अनुभव मागू
शकते. परंतु अकाउंट एि³झ³युिटÓह जॉबसाठी, कंपनी कोणताही पूवêचा कामाचा अनुभव
मागू शकत नाही Ìहणजे अगदी नवीन (कामाचा कोणताही अनुभव नसताना) अजª कł
शकते.
munotes.in

Page 26

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
26 ३) आवÔयक कौशÐये आिण ²ान:
हे कायª पूणª करÁयासाठी आवÔयक असलेली िविशĶ कौशÐये आिण ²ान िनिदªĶ करते.
उदा. संगणकाची मूलतßवे, टॅली, इंúजी संÿेषण, इ.
जािहरातीतील नोकरीचे वणªन आिण नोकरी¸या तपशीलाचे उदाहरण

ąोत: www.ghrdc.goa.gov.in
२.२.७ मानिसक आिण वतªणुकìशी संबंिधत समÖया:
मानव संसाधन िनयोजनाचे मु´य कायª हे उÂपादनातील सवाªत महÂवा¸या घटकांपैकì एक
Ìहणजे मानवी संसाधने यांची मागणी (आवÔयकता) आिण पुरवठा (उपलÊधता) राखणे.
उÂपादनाचा घटक Ìहणून मानव हा सवाªत असुरि±त आिण गितमान पैलू आहे.
योµय नोकरीसाठी योµय वेळी, योµय Óयĉìची िनयुĉì करताना अनेक पैलू एकमेकांशी
गुंतलेले असतात. ÓयवÖथापकाला मानव संसाधन िनयोजना¸या ÿिøयेत अनेक मानिसक
आिण वतªणुकìशी संबंिधत समÖयांचा िवचार करणे आवÔयक असते. munotes.in

Page 27

मानव संसाधन िनयोजन
27 मनोवै²ािनक आिण वतªणुकìशी संबंिधत घटक िवचारात घेऊन, ÿÂयेक कंपनी दज¥दार
कमªचारी राखून ठेवू शकते आिण वतªमान व भिवÕयातील आवÔयकता सहजपणे पूणª कł
शकते.
१) कामाचे वातावरण:
अितिशÖतिÿय िशķ मालक असेल तर कमªचाöयांना कामावर जावेसे वाटत नाही.
कमªचाö यांनी Âयां¸या कायªसंघासोबत राहणे आवÔयक आहे अशी जाणीव िनमाªण करणारे
वातावरण तयार करणे महÂवाचे आहे. मागªदशªन कमªचाöयांना Âयां¸या दैनंिदन कामकाजात
मदत करेल आिण Âयांना नवीन कौशÐये आÂमसात करÁयास आिण Âयांचे ²ान अīयावत
करÁयास मदत करेल.
२) कायª संÖकृती:
सकाराÂमक आिण आनंदी राहÁयासाठी कमªचाö यांना आरामदायक कामा ची जागा देणे
आवÔयक आहे. िनयम आिण कायदे सवा«साठी समान असले पािहजेत. कमªचाö यांना
Âयां¸या वåरķ सहकाöयांचा आदर करÁयासाठी आिण आचारसंिहतेचे पालन करÁयास
ÿोÂसािहत केले पािहजे. सवª Öतरांवर पारदशªकता आवÔयक आहे नोकरीची सुर±ा हा
कमªचाö यां¸या वतªनावर पåरणाम करणारा सवाªत महÂवाचा घटक आहे.
३) नोकरी¸या जबाबदाöया:
कमªचाö यांना सवō°म कामिगरी करÁयास सांिगतले पािहजे. जर कमªचाöयांवर जाÖत भार
पडला, तर Âयां¸या कायª±मतेवर पåरणाम होईल. Âयांना वेळोवेळी Âयांची कौशÐये
सुधारÁयासाठी ÿोÂसािहत केले पािहजे
४) ÿभावी संÿेषण:
ÓयवÖथापकांना कायªसंघ सदÖयांशी ÿभावीपणे संवाद साधणे आवÔयक आहे. ºया ±णी,
कमªचाö यांना पर³यासारखे वाटते, त¤Óहा ते कामात रस गमावतात. संÖथे¸या ÿमुख
िनणªयांमÅये कमªचाöयांचा सहभाग असणे आवÔयक आहे. िनणªयÿिøयेतील Âयांचा सहभाग
Âयां¸यात आपुलकì वाढÁयास मदत करतो.
५) कामा¸या िठकाणाचे संबंध:
कामा¸या िठकाणी चांगले संबंध असणे आवÔयक आहे. Âयांना बोलÁयासाठी, चचाª
करÁयासाठी आिण अनुभव शेअर करÁयासाठी आजूबाजू¸या लोकांची गरज असते.
एकांतात काम करणे श³य नसते. कमªचाöयांना सहकारी कमªचाöयांशी संवाद साधू न
िदÐयाने कामा¸या िठकाणी िनराशा आिण तणाव िनमाªण होतो.
६) भरपाईचे मुĥे:
भरपाईमÅये पगार, बोनस आिण इतर ÿोÂसाहने यांचा समावेश होतो. मानव संसाधन
ÓयवÖथापकाने िभÆन पåरिÖथतीत आिण वेगवेगÑया वेळी मानवी वतªनाचा अËयास केला
पािहजे. Âयानुसार कमªचाöयांना ÿोÂसाहन िदले पािहजे. उदा. संÖथेला वैयिĉक ÿोÂसाहन munotes.in

Page 28

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
28 तसेच गट ÿोÂसाहन देणे आवÔयक आहे. जर कमªचाöयाला वैयिĉक ÿोÂसाहन िदले गेले
तर, सांिघक भावना ÿभािवत होऊ शकते. जर कमªचाö याला सामूिहक ÿोÂसाहन िदले गेले
तर, कमªचाö या¸या वैयिĉक कामिगरीवर पåरणाम होऊ शकतो. तसेच, जेÓहा कमªचाöयांना
आिथªक लाभ आवÔयक असतात तेÓहा जर Âयांना गैर-आिथªक ÿोÂसाहन िदले तर ते
समाधानी होत नाहीत.
७) कारकìदª िवकासा¸या संधीतील मुĥे:
कारकìदª िवकास Ìहणजे कमªचाö यां¸या कारिक दêची उिĥĶे ठरवणे आिण Âयांना ती उिĥĶे
साÅय करÁयासाठी संधी देणे. कारकìदª िवकास कायªøमांमÅये पदोÆनती¸या संधी,
ÿिश±ण आिण िवकासा¸या संधी, कमªचाö यांना आÓहानाÂमक कायª ÿदान करणे इÂयादéचा
समावेश होतो. जर एखादी संÖथा Âयां¸या कमªचाö यांना कारकìदª िवकासा¸या संधी ÿदान
करत नसेल, तर Âयामुळे स±म मनुÕयबळाची कमªचारी उलाढाल होऊ शकते.
कमªचाöयांचे वतªन सुधारÁयाचे मागª:
१) कमªचाö यां¸या कठोर पåर®मांना माÆय करणे:
इतरांसमोर कमªचाö यांचे कौतुक करणे, जेणेकłन Âयांना ÿेरणा वाटेल आिण पुढ¸या वेळी
आणखी चांगली कामिगरी होईल. Âयांना केवळ संÖथेबĥल चांगले वाटेल असे नाही तर
इतरांना कठोर पåर®म करÁयास ÿोÂसािहत केले जाईल. योµय अिभÿाय Âयांना ÿेåरत
होÁयास आिण चांगली कामिगरी करÁयास िकंवा सुधारÁयास मदत करील. कमªचाö यां¸या
मेहनतीकडे ल± न िदÐयास Âयांना कधीच काम करावेसे वाटणार नाही आिण अनेकदा
Âयांचा नोकरी बदलÁयाचा िवचार तयार होतो. Âयांना योµय ब±ीस īा. ÿÂयेक Óयĉì¸या
योगदानाची कदर करणे आवÔयक आहे.
२) कोणÂयाही कमªचाö यावर कामाचा जाÖत भार नसावा:
कमªचाö यां¸या भूिमका आिण जबाबदाöया Âयां¸या िवषेशतेनुसार, Łची पातळी आिण
कौशÐयानुसार असायला हÓयात. नोकरीत फरक पडÐयामुळे गŌधळ होतो आिण कमªचारी
शेवटी कामात रस गमावतात. अशा पåरिÖथतीत, ते सहसा िनŁपयोगी वेबसाइट āाउझ
करÁयात, िमýांसोबत गÈपा मारÁयात आिण सवª ÿकारचे अनुÂपादक कायª करÁयात Âयांचा
वेळ वाया घालवतात.
३) संÖथेचे िनयम आिण कायदे:
कमªचाö यांकडून काय अपेि±त आहे या¸या संदभाªत ÖपĶता Âयांना ÖपĶपणे िनयम आिण
िनयमां¸या Öवłपात कळिवली पािहजे. हे Âयांना चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास मदत
करेल आिण ते िशÖतबĦ राहतील. या संदभाªत संिदµधता ही िनयम व कायīाचे पालन न
करÁयाला कारणीभूत ठरेल.

munotes.in

Page 29

मानव संसाधन िनयोजन
29 ४) चांगली कामिगरी न करणाöया कमªचाöयांवर टीका न करणे:
कमªचाöयांवर टीका केÐयाने कमªचाöयांरी िनŁÂसाहच होणार नाही तर Âयांना पर³यासारखे
वाटेल. Âयां¸याशी हòशारीने Óयवहार करणे महßवाचे आहे. टीकेमुळे कमªचाöयाची कायª±मता
कमी होते आिण Âयाला खूप तणावाचा सामना करावा लागतो. याचा ®म उÂपादकतेवर
आिण पåरणामी एकूण कामिगरीवर पåरणाम होईल.
२.३ भतê आिण िनवड भतê Ìहणजे संÖथेतील åरĉ नोकरीसाठी उमेदवार शोधणे आिण Âयांना नोकरीसाठी अजª
करÁयासाठी ÿेåरत करणे.
येथे मानव संसाधन ÓयवÖथापक वृ°पý िकंवा वेबसाइट िकंवा इतर कोणÂयाही ľोतावर
नोकरी¸या åरĉ पदांशी संबंिधत जािहरात ÿकािशत करतो आिण पाý उमेदवारांकडून
नोकरीचे अजª मागवले जातात. इ¸छुक पाý उमेदवार जािहरातीचा संदभª देऊन
नोकरीसाठी अजª करतात. संÖथा ÿाĮ झालेÐया अजा«ची तपासणी करते आिण पाý
उमेदवारांची यादी तयार केली जाते ºयांना ते समोरासमोर मुलाखतीसाठी बोलावतात. ही
संपूणª ÿिøया Ìहणजे भतê होय.
िनवड Ìहणजे ºयांनी नोकरीसाठी अजª केला आहे Âयां¸याकडून योµय नोकरीसाठी योµय
उमेदवार िनवडणे.
येथे मानव संसाधन ÓयवÖथापक उमेदवारांनी पाठवलेÐया नोकरी¸या अजा«ची तपासणी
करतो आिण पाý उमेदवारांना मुलाखतीचे पý पाठवले जाते. अनेक अजªदार असÐयास
कधीतरी रोजगार चाचÁया घेतÐया जातात. रोजगार चाचणीत पाý ठरलेÐयांना
समोरासमोर मुलाखतीसाठी बोलावले जाते. िवÖतृत मुलाखतीनंतर सवō°म उमेदवाराची
नोकरीसाठी िनवड केली जाते. या ÿिøयेला िनवड असे Ìहणतात.
२.३.१. भरती ÿिøयेवर पåरणाम करणारे घटक:


munotes.in

Page 30

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
30 अ) अंतगªत घटक:
१) संÖथेचा आकार:
संÖथेचा आकार भरती ÿिøयेवर पåरणाम करतो. मोठ्या आकारा¸या संÖथेला भरती
ÿिøया कमी समÖयाÿधान वाटू शकते तसेच ते अिधक स±म उमेदवारांना आकिषªत कł
शकतात. उदा. इÆफोिसस , टी.सी.एस. िकंवा इतर कोणÂयाही मोठ्या संÖथेने नोकरी¸या
åरĉ जागांसाठी जािहरात केÐयास, Âयांना योµय आिण स±म उमेदवारांकडून अनेक अजª
ÿाĮ होतात. याचे कारण असे कì Âयां¸या उÂकृĶ मानव संसाधन धोरणामुळे ÿÂयेकाला
मोठ्या संÖथांसोबत काम करायचे असते. दुसरीकडे, लहान संÖथांना स±म मनुÕयबळ
िमळÁयात अडचणी येऊ शकतात. याचे कारण असे कì वर चचाª केÐयाÿमाणे, बहòतेक
स±म उमेदवार अिधक चांगÐया संधी शोधत असतात ºया Âयांना मोठ्या संÖथांमÅये िमळू
शकतात आिण छोट्या संÖथांमÅये िमळू शकत नाहीत.
२) भतê धोरण:
संÖथे¸या भतê धोरणामÅये अंतगªत ľोतांकडून (कंपनीतून) आिण बाĻ ľोतांकडून
(कंपनीबाहेłन) भरतीचा समावेश होतो, याचाही भरती ÿिøयेवर पåरणाम होतो. काही
संÖथा संघटनांमÅये भरतीला ÿाधाÆय देऊ शकतात कारण Âयात कमी वेळ लागतो,
उमेदवार संÖथे¸या संÖकृतीत बसू शकतो आिण उमेदवार संÖथाÂमक धोरणांबĥल पåरिचत
आहे Âयामुळे अिभमुखता ÿिश±णाची आवÔयकता नसते. दुसरीकडे काही संÖथा बाहेłन
उमेदवारांना पसंती देऊ शकतात. कारण संÖथेला अिधक स±म उमेदवार िमळू शकतो जो
संÖथेमÅये उपलÊध नसतो आिण बाहेरील उमेदवारांनाही संधी िमळू शकते.
काही संÖथा भतê करताना सरकारी िनयमांचे पालन कł शकतात. ते आरि±त ®ेणी,
िदÓयांग आिण मिहलांसाठी काही नोकरी¸या जागा राखून ठेवू शकतात. इतर काही संÖथा
केवळ अनुभवी उमेदवारांचीच िनयुĉì कł शकतात जेणेकłन Âयांना नवीन उमेदवारां¸या
ÿिश±णात गुंतवणूक करÁयाची गरज नाही.
३) वेतनाची ऑफर:
कमªचाö यास देऊ केलेला पगार हा भरतीवर पåरणाम करणारा आणखी एक महßवाचा घटक
आहे. काही कंपÆया Âयां¸या कमªचाö यांना भरघोस पगार देतात जेणेकłन ते नोकरीसाठी
अिधक अजªदारांना आकिषªत कł शकतील. ºया कंपÆयांना चांगला पगार िमळतो अशा
कंपÆयांमÅये स±म उमेदवारही अजª करतात. अशा काही कंपÆया आहेत ºया Âयां¸या
कमªचाö यांना चांगÐया पगाराची ऑफर देत नाहीत Ìहणून ते नोकरीसाठी अिधक अजªदारांना
आकिषªत कł शकत नाहीत.
४) पगारासह ऑफर केलेले लाभ पॅकेज:
लाभ पॅकेजमÅये िवमा, सशुÐक रजा, भोजन भ°ा, िश±ण शुÐक ÿितपूतê, ÿवास भ°ा,
घरभाडे भ°ा इÂयादéचा समावेश आहे. Âयामुळे ºया संÖथा पगारासह लाभ पॅकेज देत
आहेत Âया अिधक सं´येने नोकरीचे अजª आिण तेही उ¸च पाý उमेदवार आकिषªत कł munotes.in

Page 31

मानव संसाधन िनयोजन
31 शकतात. दुसरीकडे, जी संÖथा फĉ पगार देते आिण फायदे पॅकेज देत नाही, ती
नोकरीसाठी जाÖत सं´येने अजªदारांना आकिषªत करÁयास स±म नसते.
५) भतê ÿिøयेचा खचª:
भतê ÿिøया सुł करताना भतê¸या खचाªचा िवचार करणे आवÔयक आहे. काहीवेळा संÖथा
भतê ÿिøयेसाठी अपुरे बजेट देऊ शकते. अशा पåरिÖथतीत मानव संसाधन
ÓयवÖथापकाला पाý उमेदवार शोधÁयासाठी अितåरĉ ÿयÂन करावे लागतात आिण
काहीवेळा ते संÖथेतील åरĉ पदाची आवÔयकता पूणª कł शकत नाहीत. इतर पåरिÖथतीत
जर भतê ÿिøयेसाठी अंदाजपýीय खचª जाÖत असेल तर संÖथा पाý, स±म आिण अनुभवी
उमेदवार आकिषªत कł शकते.
६) वाढ आिण िवÖतार:
मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला भिवÕयातील वाढ आिण Óयवसायाचा िवÖतार ल±ात
घेऊन Âयानुसार भरती ÿिøया करावी लागते. कंपनी नवीन ±ेýात आपला Óयवसाय
वाढवणार असेल िकंवा नवीन शाखा सुł करणार असेल, तर Âयानुसार Âयांनी भरती
ÿिøया हाती ¶यावी.
ब) बाĻ घटक:
१) कामगारांची मागणी आिण पुरवठा:
कोणÂयाही संÖथेमÅये åरĉ असलेÐया पदासाठी अजªदारांचा मोठा पुरवठा असÐयास
संÖथेला Âयां¸या इ¸छेनुसार åरĉ पद पूणª करÁयाची संधी असते. परंतु जर ÿचंड मागणी
असेल परंतु अजªदाराचा पुरवठा कमी असेल तर संÖथा पदाची आवÔयकता पूणª करणार
नाही. अशा पåरिÖथतीत उमेदवारांना आकिषªत करÁयासाठी संÖथेला चांगले वेतन आिण
लाभाचे पॅकेज īावे लागते.
२) संÖथेची ÿितमा/नावलौिकक:
बाजारात चांगली ÿितमा/सĩावना अनुभवणाöया अनेक संÖथा आहेत. अशा संÖथा Âयां¸या
कमªचाöयांना चांगले पगार आिण फायदे देतात. ते Âयां¸या कमªचाöयांचीही चांगली काळजी
घेतात. अशा संÖथांमÅये दीघªकाळ िटकून राहÁयाची आिण बाजारपेठेत वाढ होÁयाची
चांगली ±मता आहे. Âयामुळे अशा संÖथांमÅये कमªचाöयांचा कारकìदêचा िवकास चांगला
होऊ शकतो. अशा संÖथां¸या मानव संसाधन ÓयवÖथापकांना भतê ÿिøयेत कमी ÿयÂन
करावे लागतात. दुसरीकडे काही संÖथा आहेत ºया नवीन आहेत आिण तरीही Âयांनी
बाजारात आपली ÿितमा/नावलौिकक िनमाªण केलेला नाही. अशा संÖथांना भरती ÿिøयेत
अिधक ÿयÂन करावे लागतील.
३) बेरोजगारीचा दर:
भतê ÿिøयेत बेरोजगारीचा दर महßवाची भूिमका बजावतो. मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला
संÖथा¸या ±ेýातील बेरोजगारीचा दर पाहावा लागतो. ºया िठकाणी बेरोजगारीचा दर जाÖत munotes.in

Page 32

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
32 असतो, Âया िठकाणी मानव संसाधन ÓयवÖथापकाकडे उ¸च पाýता असलेले अिधक अजª
असतात आिण Âयांना उमेदवारासोबत पगाराची वाटाघाटी करÁयाची गरज पडत नाही. जे
कमªचाöयांना लाभाचे पॅकेज देऊ शकत नाहीत. Âया िठकाणी बेरोजगारीचा दर कमी
असÐयास, मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला जाÖत अजªदार िमळणार नाहीत आिण Âयांना
पाýतेपे±ा जाÖत पैसे īावे लागतील. मानव संसाधन ÓयवÖथापकाला उमेदवाराची पाýता,
कौशÐय आिण अनुभवाशी तडजोड करावी लागते. Âयांना लाभाचे पॅकेज ऑफर करावे
लागेल.
४) Öपधªक:
Öपधªक नेहमी मोठे होÁयासाठी उÂसुक असतात आिण Âयां¸याकडे स±म कमªचारी
असतात Âयामुळे Âयांचा नफा वाढेल. बाजारपेठेत Öपधाª तीĄ होत असताना स±म
मनुÕयबळाची मागणी वाढते. Âयामुळे संÖथेने एकिनķ आिण स±म मनुÕयबळ आकिषªत
करÁयासाठी आिण िटकवून ठेवÁयासाठी योµय भरती धोरण तयार केले पािहजे. Âयांना
Öपधªकां¸या मानव संसाधन धोरणानुसार भतê धोरणात बदल करावे लागतील.
५) दबाव गट:
भरती ÿिøया देखील दबाव गटांĬारे िनयंिýत केली जाते, जसे कì:
• उīोग कामगार संघटना
• राजकारणी
• अंतगªत कमªचारी
२.३.२ भतê संÖथांची भूिमका:
भतê संÖथा ही कंपनी (जो ितची åरĉ जागा भरÁयासाठी उमेदवार शोधत आहे) आिण
उमेदवार (जो नोकरी शोधणारा आहे) यां¸यातील मÅयÖथ असते. Ìहणून भतê संÖथांची
भूिमका अशी आहे कì Âयांना िनयुĉ केलेÐया उमेदवार शोधणाöया संÖथेमÅये åरĉ
पदासाठी सवाªत योµय उमेदवार शोधणे.
दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, भतê संÖथा Óयवसायांना Âयां¸या मानवी संसाधना¸या गरजा
पूणª करÁयासाठी तसेच नोकरी शोधणाöयां¸या गरजा पूणª करÁयात मदत करते. Âयामुळे
भतê संÖथा नेमणे महÂवाचे आहे. भतê संÖथा अिधक जलद आिण सहजतेने åरĉ पदासाठी
उमेदवार शोधतात. भतê संÖथां¸या काही कामा¸या भूिमका खालीलÿमाणे आहेत:
१) ÿोफाइिलंग/मािहतीतळ :
भतê संÖथा नोकरी¸या शोधात असलेÐया उमेदवारांचा मािहतीतळ तयार करते.
नोकरी¸या वणªनानुसार (नोकरीचे तपशील) - आवÔयक महßवाची कौशÐये आिण कंपनीने
ÿदान केलेले गुणधमª, संÖथा नोकरीसाठी सवō°म संभाÓय उमेदवारांना शोधÁयासाठी
आिण Âयांना आकिषªत करÁयासाठी श³य िततकì मािहती गोळा करते. munotes.in

Page 33

मानव संसाधन िनयोजन
33 २) ľोत:
भतê संÖथा पाý उमेदवारांसाठी Âयांचा Öवतःचा मािहतीतळ आिण नेटवकª शोधेल.
कंपनी¸या उमेदवारा¸या आवÔयकतेनुसार, भतê संÖथा संभाÓय उमेदवारांची यादी बनवते
आिण Âयासाठी मुलाखती घेते.
३) मुलाखत:
ही दुहेरी ÿिøया आहे
• संÖथा उमेदवारांची अिधक चांगली मािहती िमळिवÁयासाठी आिण ते कंपनीशी
जुळणारे आहेत कì नाही हे ठरवÁयासाठी उमेदवारांची मुलाखत घेते.
• Âयानंतर संÖथा कंपनी¸या अंितम मुलाखतीसाठी उमेदवारांची यादी कमी करते.
४) नोकरी¸या ऑफरचा िवÖतार आिण वाटाघाटी:
एकदा उमेदवार िनवडला गेला कì, संÖथा कंपनीसोबत नोकरीची ऑफर आिण
उमेदवारांशी नोकरी¸या अटéशी संबंिधत वाटाघाटी हाताळÁयासाठी काम करते. यामुळे
संÖथा कंपनीचा वेळ आिण ऊजाª वाचवते.
५) दÖतऐवज पाहणे:
उमेदवाराने नोकरीची ऑफर ÖवीकारÐयानंतर, संÖथा कंपनीला दÖतऐवजा¸या ÿिøयेवर
कमªचाö यांसह मदत करते Ìहणजेच रोजगारासाठी आवÔयक कागदी कामात मदत करते.
६) ÿिश±ण:
भतê संÖथा कमªचाö यांना ²ान देÁयासाठी, नोकरीशी संबंिधत कौशÐये िवकिसत
करÁयासाठी, नवीन कमªचाö यांना कंपनी ÓयवÖथापन आिण धोरणे इÂयादéकडे िनद¥िशत
करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøम देखील आयोिजत कł शकतात.
२.३.३ ऑनलाइन िनवड ÿिøया:
१) अजª ÿाĮ करणे:
नोकरी शोधत असलेला उमेदवार संÖथेतील åरĉ पदांबाबत वृ°पý िकंवा कंपनी¸या
वेबसाइटवरील जािहरातीचा संदभª देतो. संभाÓय उमेदवार ईमेल / मेलĬारे नोकरीसाठी अजª
करतात िकंवा ते कंपनी¸या वेबसाइटवर उपलÊध अजª भł शकतात. अजª मुलाखतदारांना
उमेदवारांची शै±िणक पाýता, कौशÐये, कामाचा अनुभव, छंद आिण आवडी यांिवषयी
मािहती देतो.
२) अजा«ची छाननी:
नोकरीचे अजª ÿाĮ झाÐयानंतर, ते छाननी किमटीकडून तपासले जातात. अजª योµय आिण
पूणª आढळÐयास, पाý उमेदवारांची यादी तयार केली जाते ºयांना ऑनलाइन मुलाखत पý munotes.in

Page 34

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
34 ईमेल / पोÖटाĬारे पाठवले जाते. छाननी सिमती पाýता, कामाचा अनुभव इÂयादी िवशेष
िनकषांवर अजªदारांची िनवड करते.
३) रोजगार चाचÁया:
संÖथा उमेदवारांची Âयांची ÿितभा आिण कौशÐये मोजÁयासाठी रोजगार चाचÁया घेते.
िविवध रोजगार चाचÁया घेतÐया जाऊ शकतात जसे कì बुिĦम°ा चाचÁया, योµयता
चाचÁया, ÿवीणता चाचÁया , ÓयिĉमÂव चाचÁया , इ.
४) ऑनलाइन रोजगार मुलाखत:
िनवड ÿिøयेतील पुढील पायरी Ìहणजे ऑनलाइन कमªचारी मुलाखत. उमेदवाराचे कौशÐय
संच आिण संÖथेत काम करÁयाची ±मता तपशीलवार ओळखÁयासाठी ऑनलाइन रोजगार
मुलाखती समोरासमोर केÐया जातात. रोजगारा¸या मुलाखतीचा उĥेश उमेदवाराची
योµयता शोधणे आिण Âयाला कायª ÿोफाइल तसेच संभाÓय कमªचाöयाकडून काय अपेि±त
आहे याची कÐपना देणे हा आहे. योµय नोकöयांसाठी योµय लोकांची िनवड करÁयासाठी
ऑनलाइन रोजगार मुलाखत महßवाची आहे.
५) संदभª तपासणे:
जेÓहा उमेदवार एखाīा संÖथेतील åरĉ पदासाठी अजª करतो तेÓहा उमेदवाराला चांगÐया
ÿकारे ओळखणाöया २ Óयĉéचा संदभª (संपकª तपशील) īावा लागतो. संभाÓय
कमªचाöयाचा संदभª देणारी Óयĉì ही उमेदवारािवषयी मािहतीचा एक अितशय महßवाचा
ąोत आहे. परी±क उमेदवारा¸या ±मता, मागील कंपÆयांमधील अनुभव, नेतृÂव आिण
ÓयवÖथापकìय कौशÐये याबĥल मािहती देऊ शकतात. परी±काने िदलेली मािहती मानव
संसाधन िवभागाकडे गोपनीय ठेवायची असते.
६) वैīकìय परी±ा:
वैīकìय परी±ा ही िनवड ÿिøयेतील एक अितशय महßवाची पायरी आहे. वैīकìय परी±ा
िनयो³Âयांना हे जाणून घेÁयास मदत करतात कì संभाÓय उमेदवार Âयां¸या नोकरीमÅये
Âयांची कतªÓये पार पाडÁयासाठी शारीåरक आिण मानिसकŀĶ्या तंदुŁÖत आहेत.
७) अंितम िनवड आिण िनयुĉì पý:
हा िनवड ÿिøयेतील अंितम टÈपा आहे. उमेदवाराने सवª लेखी चाचÁया, मुलाखती आिण
वैīकìय चाचणी यशÖवीरीÂया उ°ीणª केÐयानंतर, कमªचाöयाला Âया¸या नोकरीसाठी िनवड
झाÐयाची पुĶी कłन, मेलĬारे िकंवा ईमेलĬारे िनयुĉì पý पाठवले जाते. िनयुĉì पýामÅये
कामाचे सवª तपशील असतात जसे कामाचे तास, पगार, रजा, भ°ा इ.
२.४ सारांश मानव संसाधन ÓयवÖथापक संÖथेमÅये मानवी संसाधनाची आवÔयकता आिण उपलÊधता
शोधतो. संÖथेमÅये मानवी संसाधनांची कमतरता आहे कì नाही हे शोधÁयासाठी तो/ती munotes.in

Page 35

मानव संसाधन िनयोजन
35 मानव संसाधना¸या गरजांची उपलÊधतेशी तुलना करतो. मनुÕयबळा¸या अितåरĉ िकंवा
कमतरतेवर अवलंबून, मानव संसाधन ÓयवÖथापक आवÔयक कारवाई करतो. Âयाला
मानव संसाधन िनयोजन असे Ìहणतात.
एखाīा िवभागामÅये कमªचाöयांची कमतरता असÐयास Âया कामाचा तपशील गोळा केला
जातो. उदा. जर लेखा िवभागात कमªचाöयांची कमतरता असेल तर खाÂया¸या कामाचे
तपशील गोळा केले जातात जसे कì कॅश Óहाउचर तयार करणे, खाती अंितम करणे, कर
आकारणी इ. Âयाला नोकरी िवĴेषण असे Ìहणतात.
नोकरीचे तपशील गोळा केÐयानंतर, मानव संसाधन ÓयवÖथापक कंपनी¸या वेबसाइटवर
िकंवा वतªमानपýात िकंवा इतर ľोतांमÅये नोकरी¸या åरĉ जागा ÿकािशत करतात आिण
नोकरीसाठी अजª मागवले जातात. ÖवारÖय असलेले उमेदवार नोकरी¸या åरĉ जागांसाठी
जािहरात वाचÐयानंतर नोकरीसाठी अजª करतात. याला भतê Ìहणतात.
नोकरीचे अजª ÿाĮ झाÐयानंतर, मानव संसाधन ÓयवÖथापक अजा«ची तपासणी करतो. पाý
उमेदवारांना मुलाखतीसाठी बोलावले जाते. Âयांची समोरासमोर मुलाखत घेतली जाते
आिण नोकरीसाठी सवō°म उमेदवार िनवडला जातो. Âयाला िनवड असे Ìहणतात.
मानव संसाधन मािहती ÿणाली हे मानव संसाधन सॉÉटवेअर पॅकेज आहे ºयाचा वापर
कमªचाöयांची मािहती गोळा करÁयासाठी आिण संúिहत करÁयासाठी केला जातो. ही एक
संगणकìकृत ÿणाली आहे जी संÖथेला कमªचाöयांशी संबंिधत मािहती, Âयांची ±मता,
पाýता, ±मता, सजªनशील ÿवृ°ी, वय, वेतनमान यासंबंधी मािहती संúिहत करÁयास मदत
करते. ही मािहती ÿणालीमÅये टाकली जाते आिण Âयाचे िवĴेषण केले जाते. हे मानव
संसाधन ÓयवÖथापकाला मानव संसाधनांशी संबंिधत िनणªय घेÁयास मदत करते जसे कì
पदोÆनती, ÿिश±णाची आवÔयकता , िशÖतभंगाची कारवाई, वाढ, ÿोÂसाहने, इÂयादी.
२.५ ÖवाÅयाय åरकाÌया जागा भरा:
१) _______ वłन मानव संसाधन ÓयवÖथापक संÖथेमÅये िकती लोक उपलÊध
आहेत आिण भिवÕयात Âयांना िकती लोकांची गरज भासेल हे ओळखतो.
(मानव संसाधन िनयोजन, मानव संसाधन मािहती ÿणाली, मानव संसाधन
ÿशासन)
२) एच.आर.आय.एस. Ìहणजे मानव संसाधन ___________
(इंिटúेटेड सॉÉटवेअर, मािहती ÿणाली , जागितक मानके)
३) ________ हे मानव संसाधन मािहती ÿणाली¸या काया«पैकì एक आहे.
(आिथªक ÓयवÖथापन, गुणव°ा िनयंýण, वेळ आिण उपिÖथती) munotes.in

Page 36

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
36 ४) _________ ही åरĉ नोकरीची तपशीलवार मािहती आहे जसे कì नोकरीचे
शीषªक, नोकरीचे Öथान, नोकरी¸या जबाबदाöया आिण कतªÓये, पगार आिण
ÿोÂसाहन इ.
(नोकरीचे वणªन, नोकरी भतê, नोकरी भेदभाव)
५) भतê संÖथा कंपनीसाठी ________ भूिमका पार पाडते.
(बाजाराची मािहती पुरवणे, मानव संसाधन मािहती पुरवणे, आंतरराÕůीय
Óयापाराबĥल मािहती पुरवणे)
सÂय कì असÂय ते सांगा:
१) नोकरीचे वणªन Ìहणजे िविशĶ नोकरी करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया उमेदवाराची
मािहती. असÂय
२) भतê संÖथा नोकरी¸या शोधात असलेÐया उमेदवारांचा मािहतीतळ तयार करते. सÂय
३) मानव संसाधन िनयोजनामÅये कमªचाöयांसाठी ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करणे
समािवĶ आहे. असÂय
४) िनवडीनंतर भतê ÿिøया केली जाते. असÂय
५) िनयुĉì ही िनवडलेÐया ÿÂयेक उमेदवाराला िविशĶ काम सोपवÁयाची ÿिøया आहे.
सÂय
जोड्या जुळवा: गट - अ गट – ब १) एच.आर.आय.एस. अ) नोकरीबĥल मािहती गोळा करणे २) भतê एजÆसी ब) नोकरीचे शीषªक ३) नोकरी तपशील क) एचआर सॉÉटवेअर पॅकेज ४) नोकरी िवĴेषण ड) उमेदवाराची शै±िणक पाýता ५) नोकरीचे वणªन इ) उमेदवारांचा मािहतीतळ तयार करतो
उ°रे: [ १) – क); २) – इ); ३) – ड); ४) – अ); ५) – ब) ]
थोड³यात उ°र īा:
१) मानव संसाधन िनयोजनास ÿभािवत करणारे घटक कोणते?
२) मानव संसाधन मािहती ÿणाली वर एक टीप िलहा.
३) नोकरीचे वणªन या संकÐपनेची थोड³यात चचाª करा. munotes.in

Page 37

मानव संसाधन िनयोजन
37 ४) मानव संसाधन िनयोजनामधील मानसशाľीय आिण वतªणूकिवषयक समÖया ÖपĶ
करा.
५) भतê ÿिøयेवर पåरणाम करणाöया िविवध घटकांचे वणªन करा.
६) “भतê आिण िनव ड ÿिøयेमÅये भतê एजÆसीची भूिमका आवÔयक आहे” या िवधानावर
चचाª करा.
७) ऑनलाइन िनवड ÿिøयेवर एक टीप िलहा.
२.६ संदभª  https://www.whatishumanresource.com/human -resource -management
 http://www.dspmuranchi.ac.in/pdf/Blog/abcdefgmailcomunit %2011.p
df
 https://www.hrmexam.com/ 2019/09/18/ the-difference -between -
strategic -traditional -hr/
 https://www.businessmanagementideas.com/differences/difference -
between -strategic -hrmand -hrm/ 20803
 https://krannert.purdue.edu/masters/news -and-media/blog/traditional -
vs-strategic-hr-management.php
 https://www.orgcharting.com/hr -department -organizational -chart/
 https://www.jobsoid.com/difference -between -job-description -and-job-
specification/
 https://www.mbaknol.com/human -resource -management/factors -
influencing -recruitment -process/
***** munotes.in

Page 38

38 ३
ÿिश±ण आिण िवकास
ÿकरण संरचना
३.० उिदĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ ÿिश±ण आिण िवकास
३.३ कामिगरी मूÐयमापन
३.४ सारांश
३.५ ÖवाÅयाय
३.६ संदभª
३.० उिदĶ्ये या घटकाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील गोĶी करÁयास स±म होईल.
• कमªचाö यांची कारकìदª घडवÁयात ÿिश±ण आिण िवकासाची भूिमका समजून घेणे.
• कामिगरी मूÐयांकनािवषयी चचाª करणे.
३.१ ÿÖतावना ÿगतीशील आिण िवकासािभमुख असणाöया संÖथांसाठी, Âयां¸या मानवी संसाधनांचा
िवकास करणे आवÔयक असते. इतर संसाधनांपे±ा, मानवी संसाधनांमÅये अमयाªद ±मता /
±मता असतात. मानवी संसाधनांची ±मता तेÓहाच वापरली जाऊ शकते जेÓहा ती सतत
शोधली जाते आिण Âयाचे ÿदशªन व संगोपन करÁयासाठी Óयासपीठ उपलÊद करÁयात येते.
‘मानव संसाधन िवकास’ हा मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचा एक भाग आहे. ‘मानव संसाधन
िवकास’ ही संकÐपना सवªÿथम िलओनाडª नॅडलर यांनी १९६९ मÅये अमेåरकेतील एका
पåरषदेत मांडली. Âयां¸या मते, “मानव संसाधन िवकास Ìहणजे असे िश±णानुभव जे एका
िविशĶ वेळेत सुसंघटीतपणे आयोिजत केले जातात आिण वतªणुकìत श³य असे बदल
आणÁयासाठी मांडले जातात”
‘मानव संसाधन िवकास’ ही कमªचाöयांची वैयिĉक आिण संÖथाÂमक कौशÐये, ²ान आिण
±मता िवकिसत करÁयात मदत करÁयाची एक रचना आहे. मानव संसाधन िवकासामÅये
कमªचारी ÿिश±ण, कमªचारी कारकìदª िवकास, कामिगरी िवकास , ÿिश±ण, मागªदशªन,
उ°रािधकार िनयोजन , ÿमुख कमªचारी शोध आिण संÖथाÂमक िवकास यांचा समावेश
होतो. मानव संसाधन िवकासा¸या सवª पैलूंचे ल± हे सवōÂकृĶ कायªबल िवकिसत munotes.in

Page 39

ÿिश±ण आिण िवकास
39 करÁयावर असते जेणेकłन Âयामुळे वैयिĉक आिण संÖथाÂमक उिĥĶ साÅय होÁयास
मदत होईल.
३.२ ÿिश±ण आिण िवकास ३.२.१ संकÐपना:
ÿिश±ण आिण िवका स हे मानव संसाधना¸या महßवपूणª काया«पैकì एक आहे. बहòतांश
संÖथांमÅये ÿिश±ण आिण िवकास हा मानव संसाधन िवकास िøयाकलापांचा अिवभाºय
भाग आहे.
ÿिश±ण आिण िवकास हा कमªचाö यांची कौशÐये, ²ान आिण ±मता अīयावत करÁयाचा
एक कायªøम आहे जेणेकłन Âयांना नेमून िदलेली कामे ते उ°म ÿकारे पार पाडतील आिण
संÖथे¸या यशात योगदान देतील. ÿभावी ÿिश±ण आिण िवकास कमªचाö यांची कायª ±मता
वाढवते आिण Âयाचबरोबर संÖथेची उÂपादकता वाढवते. ÿिश±ण व िवकास कमªचाö यांना
Âयां¸या कामाची ±मता वाढवÁयासाठी आिण भिवÕयातील आÓहानांसाठी तयार
होÁयासाठी िशकÁया¸या संधी ÿदान करते. ÿिश±ण आिण िवकास हे संÖथे¸या यशाचे
साधन Ìहणून काम करते कारण Óयावसाियक जगतातील जीवघेÁया Öपध¥मÅये ÖपधाªÂमक
फायदा िमळिवÁयाचा कुशल मनुÕयबळ हा एक महßवाचा पैलू आहे.
आमªÖůाँग¸या मते "ÿिश±ण Ìहणजे िश±ण, सूचना, िवकास आिण िनयोिजत अनुभवाचा
पåरणाम जो िश±णाĬारे वतªनात औपचाåरक आिण पĦतशीर बदल घडवून आणतो.
िवकास हा मानव संसाधनास Âयां¸या सÅया¸या भूिमकांमÅये वैयिĉक कामिगरी
सुधारÁयास आिण Âयांना भिवÕयात मोठ्या जबाबदाöयांसाठी तयार करÁयास मदत करतो.”
³लाट, मिडªक अँड शूÖटर यां¸या मते, “ÿिश±ण हा ÿÂयेक कमªचाöयाला, कामाकरता तयार
करÁयासाठी िकंवा सÅया¸या कामावरील Âयाची कामिगरी सुधारÁयासाठी वतªन
बदलÁयाचा एक पĦतशीर मागª आहे तर जिटल व संरिचत पåरिÖथतीत संकÐपना,
िनणªय±मता आिण परÖपर कौशÐये सुधारणेसाठी कमªचाöयाला तयार करणे Ìहणजे िवकास
होय”.
³लेमन यां¸या मते "ÿिश±ण आिण िवकास Ìहणजे असे िनयोिजत िश±णानुभव जे
कमªचाöयांना Âयांची वतªमानातील िकंवा भिवÕयातील कामे ÿभावीपणे कशी पार पाडावीत ते
िशकवतात."
मानव संसाधन ÓयवÖथापन मधील ÿिश±ण आिण िवकास हे दोन िभÆन िøयाकलाप
असले तरी कमªचाö यां¸या सवा«गीण उÆनतीसाठी ते एकý वापरले जातात.
दोहŌमधील मूलभूत फरक खालीलÿमाणे आहे: ÿिश±ण िवकास ही एक अÐपकालीन ÿिøया आहे. ही एक दीघªकालीन ÿिøया आहे. ही, कायाªिÆवत उĥेशासाठी वापरली जाते. हा, कायªकारी उĥेशासाठी वापरली जातो. munotes.in

Page 40

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
40 याचा उĥेश कमªचाö यांमÅये आवÔयक कौशÐये सुधारणे हा असतो. याचे उिĥĶ एकंदरीत संपूणª ÓयिĉमÂव सुधारणे हे असते. संÖथेतील पोकळी िकंवा पोकळी भłन काढÁयासाठी येथे योµय ÿिश±ण पĦत िनवडली जाते. िवकासाचा उपøम सामाÆयतः भिवÕयातील उ°रािधकार िनयोजना¸या उĥेशाने घेतला जातो.
संÖथेतील पोकळी िकंवा पोकळी भłन काढÁयासाठी येथे योµय ÿिश±ण पĦत िनवडली
जाते. िवकासाचा उप øम सामाÆयतः भिवÕयातील उ°रािधकार िनयोजना¸या उĥेशाने
घेतला जातो.
३.२.२ ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाची रचना करणे:
ÿिश±ण कायªøम कमªचाö यां¸या ±मता वाढिवÁयात , Âयांचे िवīमान ²ान सुधारÁयात
आिण नवीन कौशÐये आिण िश±ण घेÁयास मदत करÁयासाठी महßवपूणª भूिमका
बजावतात. ÿभावी ÿिश±ण कायªøम कमªचाö यांना बदलांचा सामना करÁयास, सजªनशील
होÁयास, हसतमुखाने जीव-घेÁया Öपध¥त िटकून राहÁयास आिण संÖथे¸या यशात
ÿभावीपणे योगदान देÁयास मदत करतात.
कमªचाöयां¸या गरजा ल±ात घेऊन ÿिश±ण कायªøमांची रचना करणे आवÔयक असते.
ÿिश±णाचे भाग अचूक, नवनवीन आिण मािहतीपूणª असले पािहजेत.
उदाहरण:
आय.बी. एम. (इंटरनॅशनल िबझनेस मिशÆसचे संि±Į łप) कॉपōरेशन ही एक अमेåरकन
तंý²ान कंपनी आहे जी १९११ पासून कायªरत आहे आिण आज ती जगभरातील १५०
हóन अिधक देशांमÅये कायªरत आहे. हे सांगÁयाची गरज नाही कì, Âया¸या ÿचंड
लोकिÿयतेमुळे आिण यशामुळे, आय.बी. एम. मÅये कायªरत लोकांची सं´या खूप मोठी
आहे, सÅया ती ४,००,००० ¸या जवळपास येत आहे.
इत³या मोठ्या सं´ये¸या कामगारांसाठी, नवीन तसेच िवīमान कमªचाö यांसाठी ÿिश±ण
कायªøम ÿÂय±ात आणणे िकती ि³लĶ असावे याची तुÌही कÐपना कł शकता. तथािप,
असे असले तरी आिथªक अिनिIJतते¸या काळातही आय.बी. एम. कोपōरेशन Âयां¸या
कमªचाö यां¸या िवकासावर मोठ्या ÿमाणावर ल± क¤िþत करÁयापासून थांबलेली नाही.
२००२ मÅये आपÐया कमªचारी ÿिश±णा¸या बांिधलकìमुळे, “द ůेिनंग टॉप १००” या
ÿिश±ण मािसका¸या यादीत चौÃया øमांकावर होती.
ही िनवड योµयच होती , कारण कंपनीने १९९० ¸या मÅयात कमªचारी ÿिश±णावर
जवळपास $१ अÊज (आजचे अंदाजे ७५४४ करोड Łपये) खचª केÐयाचा अहवाल िदला
होता. खचª कमी करÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठी, िवसाÓया शतका¸या शेवटी कंपनीने पुढील
कमªचारी ÿिश±णासाठी ई-अÅययनाचा समावेश करÁयाचा िनणªय घेतला. सुŁवातीला
आय.बी.एम. ¸या नÓयाने िनयुĉ झालेÐया ÓयवÖथापकांना ÿिश±ण देÁयासाठी या
ÿणालीचा वापर करÁयाचा हेतू होता. munotes.in

Page 41

ÿिश±ण आिण िवकास
41 ई-अÅययना¸या अंमलबजावणी नंतर¸या वषाªत, कंपनीने १६० दशल± डॉलसªपे±ा जाÖत
बचत केÐयाचा अहवाल िदला होता. वेळेचा िवचार करता अशा कंपनीसाठी ही खूप मोठी
र³कम होती आिण हे सवª इ-अÅययना¸या मदतीने श³य होवू शकले. एका वषाªनंतर, तोच
आकडा $३५० दशल± झाला आिण आय.बी.एम. माइंडÖपॅन सोÐयूशÆसचे संचालक
अँű्यू सँडलर यांनी ÖपĶ केले कì केवळ अंमलबजावणीमुळेच कंपनीला मोठ्या ÿमाणात
पैशांची बचत झाली असे नाही, तर ÿिश±ण अिधक ÿभावी देखील िदले गेले व कमªचाö यांना
पूवêपे±ा पाचपट अिधक सामúी व सािहÂय देखील ÿदान करÁयात आले.
ÿभावी ÿिश±ण कायªøम तयार करÁयासाठी खालील गीĶéची आवÔयकता असते.
१) ÿिश±णा¸या गरजा ओळखणे:
ÿिश±ण कायªøम सुł करÁयापूवê, कंपनी आिण कमªचाöयांना ÿिश±ण कायªøमातून काय
अपेि±त आहे हे शोधणे आवÔयक असते. कारण, कंपनी िकंवा कमªचाö यांपैकì कोणालाही
ÿिश±ण कायªøमातून कोणताही फायदा होणार नसेल तर ते पूणªतः सहभागी होणार
नाहीत. मानव संसाधन ÓयवÖथापकाने संÖथेतील अकायª±मता शोधून संÖथाÂमक
ŀĶीकोनांचे पुनरावलोकन केले पािहजे आिण Âयानुसार ÿिश±ण कायªøमाची रचना केली
पािहजे.
२) ÿिश±णाची उिĥĶे:
ÿिश±ण कायªøमाची अथªपूणª आिण िविशĶ उिĥĶे असावीत. ÿिश±ण कायªøमाचे उिदĶे
खाली िदÐयाÿमाणे असू शकतात:
• नवीन कमªचाöयांना कंपनी धोरण आिण कामाबĥल अिभमुख करणे.
• नवीन कौशÐये िवकिसत करणे.
• काम आिण संÖथेबाबत सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत करणे.
• संÖथेतील बदलांबाबत सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत करणे.
३) ÿिश±कांची िनवड:
कामा¸या िठकाणी ÿभावीपणे आिण कायª±मतेने कामिगरी करÁयासाठी ÿिश±क
कमªचाö यांमÅये ±मता आिण कौशÐये िवकिसत करतो. ÿिश±ण कायªøम ÿभावी
होÁयासाठी, ÿिश±क हा योµय पाýता धारण करणारा , िवशेष आिण पुरेसा स±म असावा.
ÿिश±ण कायªøम संपÐयानंतर, ÿिश±काने ÿिश±णाथêंना Âयां¸याकडून काय अपेि±त
आहे ते समजावून सांगावे. ÿिश±काने:
• ÿिश±ण सýाचे िनयोजन करावे.
• ÿिश±ण साधने तयार करावीत.
• ÿिश±ण कायªøम राबवावा.
• ÿिश±ण कायªøमा¸या ÿभावीतेचे मूÐयांकन करावे. munotes.in

Page 42

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
42 ४) ÿिश±णाची पĦत:
ÿिश±ण योµय पĦतीचा वापर कłन आयोिजत केले पािहजे. ÿिश±ण हे ‘नोकरी-अंतगªत’
िकंवा ‘नोकरी-बाĻ’ असू शकते जे नोकरी¸या Öवłपावर अवलंबून असते. उदाहरणाथª,
सुŁवातीला वैमािनकाला कृिýम िवमानात (नोकरी-बाĻ) ÿिश±ण िदले जाते तर
सेÐसमनला नोकरीवर असताना ÿिश±ण िदले जाऊ शकते.
५) ÿिश±णाचा कालावधी:
ÿिश±णाचा कालावधी ÿदीघª िकंवा खूप कमी नसावा. ÿिश±णा¸या खूप मोठ्या
कालावधीमुळे एकसंधता िनमाªण होऊ शकते आिण ÿिश±णा¸या खूप कमी कालावधीमुळे
कौशÐये िशकÁयाची आिण ²ान वाढवÁयाची फारशी संधी िमळत नाही. ÿिश±णाचा
कालावधी कामा¸या Öवłपावर अवलंबून असतो. उदाहरणाथª, पायलट¸या ÿिश±णाला
दीघª कालावधी लागू शकतो तर सेÐसमन¸या ÿिश±णासाठी कमी कालावधी लागू शकतो.
६) ÿिश±णाचे उपøम:
ÿिश±ण कायªøम ÿभावी होÁयासाठी योµय ÿणालीचे पालन केले पािहजे. ÿिश±ण
ÿणालीमÅये खालील गोĶी समािवĶ असाÓयात.
• िसĦांत आिण Óयावहाåरक सýांमÅये समतोल असावा.
• ÿिश±ण सýे मनोरंजक बनवÁयासाठी वेķी अÅययन, ŀ³®ाÓय माÅयमे, िचýपट,
सादरीकरणे, ÓयवÖथापकìय खेळ इÂयादéचा वापर करावा.
• ÿिश±ण साधने िवकिसत केली पािहजे आिण ती सोपी आिण अथªपूणª असावी.
७) ÿिश±णाथêंचा सिøय सहभाग:
ÿिश±णाथêंनी केवळ ÿिश±काचे ऐकÁयापे±ा ÿिश±ण सýात सिøय सहभाग घेतला
पािहजे. Âयांनी ÿिश±ण सýात िशकलेÐया गोĶéचा सराव केला पािहजे. Óयावहाåरक पैलू
ÿिश±णाथêंना अिधक अंतŀªĶी आिण आÂमिवĵास देऊ शकतात.
८) ÿगती पý/अहवाल:
ÿिश±काने छोट्या चाचÁया घेतÐया पािहजेत आिण ÿिश±णाथêंना Âयां¸या ÿगतीबĥल
मािहती िदली पािहजे. ÿगती पý ÿिश±णाथê¸या कामिगरीबĥल ठोस िचý दशªिवतो. ÿगती
अहवालामुळे ÿिश±णाथêंना Âयांची बलÖथाने आिण कमकुवतता कळते. Âयानुसार ते
Âयां¸या कमकुवतपणावर मात करÁयासाठी काम कł शकतात.
९) ÿभावी ÿिश±ण कायªøम:
ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाची खाýी करÁयासाठी िनयिमत अंतराने ÿिश±ण कायªøमाचे
पुनरावलोकन करणे महÂवाचे असते.
munotes.in

Page 43

ÿिश±ण आिण िवकास
43 ३.२.३ ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन:
१) समाधान आिण ÿिश±णाथêं¸या ÿितिøया:
ÿिश±ण कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी समाधानाचे मूÐयांकन
करणे हे सवाªत मूलभूत कायª आहे. ÿिश±क, ÿिश±ण सýा¸या शेवटी ÿिश±णाथêं¸या
ÿितिøया तपासÁयासाठी सव¥±ण करतो. ÿिश±णाथê ÿिश±ण सýाने समाधानी
असÐयास, ते सकाराÂमक ÿितिøया देतात.
२) ²ानाजªन:
यात ÿिश±णाथê ÿिश±ण सýातून िकती िशकले आहेत हे तपासणे समािवĶ असते. या
पĦतीत ÿिश±णाथêंनी परी±ा īावी असे अपेि±त असते. ÿिश±क ÿितसादाचे मूÐयांकन
करतो आिण ®ेणी देतो. सहभागéना संकÐपना िकती समजली व ते िकती िशकले हे
िनधाªåरत करÁयात परी±ा पĦत मदत कł शकते. िशवाय, परी±ा पĦत अशा ±ेýांना
अधोरेिखत कł शकते जेथे अितåरĉ ÿिश±ण िकंवा पुढील ÿिश±णाची आवÔयकता असू
शकते.
३) वतªणुकìचा अनुÿयोग:
ही पĦत ÿिश±णाथê Âयां¸या वाÖतिवक जीवनात आिण वाÖतिवक जगा¸या समÖयांमÅये
Âयांनी नवीन ÿाĮ केलेÐया ²ानाचा वापर कोणÂया Öतरावर करतात हे दशªिवते.
उदाहरणाथª, कमªचाö याचे दूरÅवनी संभाषण सुधारÁयासाठी ÿिश±ण कायªøम सुł करणारी
कंपनी, ÿिश±ण सुł करÁयापूवê गूढ कॉल कł शकते. हा ÿितसाद नŌदवून मग ®ेणीबĦ
केला जाऊ शकतो. ÿिश±णानंतर, कंपनी पुÆहा गूढ कॉल कł शकते Âयानंतर कमªचाö याने
िमळवलेÐया ®ेणीची ÿिश±णापूवê¸या ®ेणीशी तुलना कł शकते आिण ÿिश±णाची
ÿभावीता मोजू शकते.
४) Óयवसाय सुधारणा मोजणे:
ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करÁयाचा ÿाथिमक उĥेश Óयवसाय कामिगरी सुधारणे हा
असतो. ÿिश±ण सý संपÐयानंतर, Óयवसाया¸या कामिगरीमÅये सुधारणा झाÐयास, असे
मानले जाते कì ÿिश±ण सý ÿभावी झाले आहे. उदाहरणाथª, जर आपण वरील उदाहरण
घेतले तर ÿिश±ण कायªøमामुळे ÿिश±णाथêंचे दूरÅवनी संभाषण सुधारले व पåरणामी
Âयामुळे असे िदसले िक कंपनीची िवøì वाढली आहे (Óयवसाय कामिगरीत सुधारणा)
Ìहणजे ÿिश±ण सý ÿभावी झाले आहे असे समजले जाते.
५) गुंतवणुकìवर परतावा:
हे ÿिश±णावरचा खचª आिण परतावा या¸याशी संबंिधत आहे. ÿिश±णा¸या खचाªमÅये
ÿिश±काचे शुÐक, ÿिश±ण Öथळाचे भाडे (असÐयास), ÿिश±ण सहाÍय खचª, इतर खचª
इÂयादéचा समावेश होतो. परताÓयात िवøì वाढ, Óयवसाय सुधारणा, नफा वाढ, इ. समावेश
होतो. जर ÿिश±णाचा एकूण खचª परताÓया¸या तुलनेत जाÖत असेल तर ते ÿिश±ण munotes.in

Page 44

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
44 कुचकामी ठरते आिण जर ÿिश±णाचा एकूण खचª परताÓया¸या तुलनेत कमी असेल तर ते
ÿिश±ण ÿभावी झाले आहे असे सूिचत होते.
६) अपघात आिण अपÓयय कमी करणे:
जेÓहा ÿिश±णाथêंना यंýसामúी िकंवा उपकरणां¸या कायªÿणालीबĥल िशकवले जाते, तेÓहा
ÿिश±णाथê यंý-सामúी आिण उपकरणे काळजीपूवªक हाताळतात. Âयामुळे अपघातांचे
ÿमाण कमी होते. ÿिश±ण सýात ÿिश±णाथêंना सामúी व सािहÂय हाताळÁयाचे ÿिश±णही
िदले जाते. Âयामुळे सामúी व सािहÂयाचा अपÓयय कमी होतो.
७) कमªचाö यांची कायª±मता सुधारणे:
संसाधनांचा सवō°म वापर करÁया¸या ±मतेस ‘कायª±मता’ असे Ìहणतात. कायª±म
Óयवसाय, िदलेÐया आदानांमधून (इनपुट मधून) जाÖतीत जाÖत ÿदान (आउटपुट) तयार
करतो पåरणामी Âयांची िकंमत कमी होते. ÿिशि±त कमªचारी अिधक गतीने आिण अचूकतेने
काम करतात. ÿिश±णामुळे कमªचाö यांचे ²ान आिण कौशÐये तर वाढतातच, िशवाय Âयांचा
कामाबĥलचा सकाराÂमक ŀिĶकोनही िवकिसत होतो. Âयामुळे कमªचाöयां¸या कायª±मतेत
सुधारणा होते.
८) पयªवे±णात घट:
ÿिशि±त Óयĉéना कमी पयªवे±णाची आवÔयकता असते कारण Âयांना Âयांचे काम चांगले
मािहत असते आिण Âयामुळे Âयां¸याकडून कमी चुका होतात. पåरणामी, पयªवे±क िनयोजन
आिण िनयंýण यांसार´या अिधक महßवा¸या िøयाकलापांवर ल± क¤िþत कł शकतात.
३.२.४ ÿिश±कांपुढील आÓहाने:
१) ÿिश±णाथêंना गुंतवून ठेवणे:
ÿिश±णाथêंचा सहभाग आिण सुधाåरत कामिगरी ही ÿिश±ण कायªøमाची अंितम शै±िणक
उिĥĶे आहेत. ÿिश±णासाठी तीन Öतरांवर ÿिश±णाथêंचा सहभाग आवÔयक असतो:
²ानाÂमक, भाविनक आिण वतªणूकìय. या ितघां¸या अनुपिÖथतीमुळे ²ानाची कमतरता,
िनÕøìय िश±ण आिण वचनबĦतेचा अभाव असे पåरणाम िनमाªण होतात.
२) ÿिश±ण ÿासंिगकता:
बरेच ÿिश±ण कायªøम खूपच सामाÆय पातळीचे असतात आिण िविशĶ ²ान आिण
कौशÐयांसाठी पुरेसे वैयिĉकृत नसतात. सामाÆय पातळीचे ÿिश±ण ÿिश±णाथêंना केवळ
Âयां¸याशी संबंिधत नसलेÐया सामúीमÅये ÓयÖत राहÁयास भाग पाडून Âयांचा वेळ आिण
संयम कमी करÁयाचे काम करते.
३) ÿिश±ण संसाधने आिण अंदाजपý :
अनेक ÿिश±ण कायªøमांमÅये, ÿिश±ण सýाची रचना आिण िवकास करÁयासाठी
ÿिश±काकडे मयाªिदत संसाधने उपलÊध असतात. अनेक Óयावसाियक ÿिश±णाचा munotes.in

Page 45

ÿिश±ण आिण िवकास
45 अंदाजपýीय खचª खूप कमी असतो. िविवध सुिवधा, ÿिश±ण Öथळाचे भाडे, सॉÉटवेअर
खचª, ÿिश±ण साधने आिण इतर खचाªमुळे ÿिश±ण महाग होते. ÿिश±णाची अंदाजपýीय
तरतूद कमी असते, तर ÿिश±णाची मागणी नेहमीच जाÖत असते.
४) ÿिश±ण कायªøमाची आखणी करÁयासाठी वेळेची मयाªदा:
ÿिश±काला ÿिश±ण कायªøमाचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी करÁयासाठी पुरेसा वेळ
हवा असतो. Âयाला/ितला परÖपरसंवादी ÿिश±ण सýासाठी छान ÿदशªने, मजेदार खेळ,
न³कल करणे, þुत ÿijमंजुषा, सादरीकरणे, वेķी अÅययन, इ. तयार करÁयासाठी वेळ हवा
असतो. ÿिश±ण कायªøम आखÁयासाठी ÿिश±कांना मयाªिदत वेळ िमळू शकतो. यामुळे
ÿिश±णाथêंना िदलेÐया ÿिश±णा¸या गुणव°ेवर पåरणाम होऊ शकतो.
५) कमªचाö यांना ÖवारÖय नसणे:
कंपनी िशकÁया¸या संधी ÿदान करते, परंतु कमªचाö यांनी सहभाग घेऊन ÖवारÖय दाखवले
पािहजे. िनयो³Âयांसाठी (मालकांसाठी) कमी कमªचारी ÖवारÖय हे सवाªत सामाÆय आिण
सवाªत कठीण आÓहानांपैकì एक आहे. जेÓहा कमªचारी Öवतः¸या िवकासाची जबाबदारी
घेÁयास अपयशी ठरतात तेÓहा ÿिश±ण यशÖवी होत नाही.
६) ÓयवÖथापन समथªनाचा अभाव:
संÖथेने अशा ÿकार¸या िश±णाचे वातावरण ÿदान केले पािहजे कì जेथे कमªचाö यांना नवीन
कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी, ²ानाजªन करÁयासाठी आिण Öवयं-िवकासासाठी ÿयÂन
करÁयास ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते. ÓयवÖथापन समथªनािशवाय, कमªचाö यांना Âयांची
कौशÐये सुधारÁयास ÿेरणा िमळत नसते. कमªचाö यांना ÿिश±णात सहभागी होÁयासाठी
वेळ आिण संसाधने, जसे कì जेवण आिण ÿवास भ°ा ÿदान केला पािहजे. यात
ÿिश±णानंतर िनयिमत पाठपुरावा करणे समािवĶ असते.
७) िकफायतिशरपणा:
ÿिश±काने तयार केलेला ÿिश±ण कायªøम िकफायतशीर असावा. ÿिश±ण कायªøमाĬारे
ÿिश±णाथêंना िमळणारे फायदे हे ÿिश±णासाठी झालेÐया खचाªपे±ा जाÖत असावेत.
८) ÿिश±ण तंýाची समÖया:
ÿिश±काला बदलÂया तंý²ानाची समÖया भेडसावू शकते. ÿिश±काला नवनवीन ÿिश±ण
तंýांशी पåरिचत होणे आवÔयक आहे. Âयाने/ितने Öवतःला ÿिश±ण तंýा¸या सैĦांितक
आिण Óयावहाåरक पैलूंसह अīयावत केले पािहजे.
३.२.५ ÓयवÖथापन िवकास कायªøम:
ÓयवÖथापन िवकास कायªøम हा िनयोिजत आिण जाणूनबुजून िशकÁया¸या ÿिøयेĬारे
ÓयवÖथापकìय पåरणामकारकता सुधारÁयाचा ÿयÂन आहे. ÿिश±णा¸या िवपरीत,
ÓयवÖथापन िवकास कायªøमाचे उिĥĶ संघिटत आिण पĦतशीर ÿिøयेĬारे ÓयवÖथापक
आिण अिधकारी यां¸या संकÐपनाÂमक आिण मानवी कौशÐयांचा िवकास करणे हे असते. munotes.in

Page 46

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
46 दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, ÓयवÖथापन िवकास कायªøम ही ÓयवÖथापकìय कमªचाö यांना
²ान, कौशÐये, ŀĶीकोन आिण अंतŀªĶी ÿदान करÁयासाठी आिण Âयांचे कायª ÿभावीपणे
आिण कायª±मतेने ÓयवÖथािपत करÁयात मदत करÁयासाठी अवलंबलेली ÿिøया आहे.
३.२.६ ÓयवÖथापन िवकास कायªøमाची तंýे:
१) ÿिश±ण:
यामÅये, वåरķ सहकारी हे मागªदशªक आिण ÿिश±काची भूिमका बजावतात. ÿिश±क
परÖपर सहमत असलेली उिĥĶे ठरवतो. काय करायचे आहे आिण ते कसे करायचे यावरही
ÿिश±क ÿकाश टाकतो. ÿिश±क आवÔयक तेथे सूचना देखील करतो आिण
ÿिश±णाथê¸या चुका सुधारतो. संघटनाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी, ÿिश±क
ÿिश±णाथê¸या ÿगतीचा वेळोवेळी आढावा घेतो आिण आवÔयक असÐयास Âया¸या
वतªनात बदल सुचवतो.
२) कामाचे पåरĂमण:
या पĦतीनुसार, ÿिश±णाथê एका कामातून दुसöया कामात िकंवा एका िवभागातून दुसöया
िवभागात हÖतांतåरत केले जातात. ÓयवÖथापक Ìहणून िनयुĉì करÁयापूवê िविवध
िवभागीय कामांबĥल संपूणª ²ान आिण पåरिचतता ÿदान करणे हा यामागचा उĥेश असतो.
ही पĦत, ºया संभाÓय कायªकारी अिधकाöयांना ÓयवÖथापना¸या िविवध पैलूंबĥल ŀĶीकोन
िवÖतृत करणे आिण अिधक समजून घेणे आवÔयक आहे Âयांना
मोठ्या ÿमाणावर नोकरीचा अनुभव ÿदान करते.
३) कतªÓय-द±तेचे अÅययन:
या पĦतीमÅये, ÿिश±णाथêंना वåरķांची कतªÓये आिण जबाबदाöया पार पाडÁयाचे ÿिश±ण
िदले जाते. अशाÿकारे, एखाīा वåरķ Óयĉì¸या दीघª अनुपिÖथतीत िकंवा आजारपणात
िकंवा Âया¸या सेवािनवृ°ी, बदली िकंवा पदोÆनती दरÌयान Âया¸या बदलीसाठी पूणª स±म
Óयĉì उपलÊध आहे याची खाýी केली जाते. ÿिश±णाथê, Âया¸या वåरķां¸या हाताखाली
काम करताना समÖया सोडवÁयाचे कौशÐय आिण िनणªय घेÁयाचे कौशÐय िशकतो.
ÿिश±णाथêला Âया¸या वåरķांचा ÿितिनधी Ìहणून कायªकारी बैठकìस उपिÖथत
राहÁयासाठी िनयुĉ केले जाते, ºयामÅये तो सादरीकरण आिण ÿÖताव देÁयाचे कामही
िशकतो.
४) ÿकÐप अËयास:
या पĦतीमÅये ÿिश±णाथêंना Âया¸या िवभागाशी संबंिधत ÿकÐपावर ठेवले जाते. Âयामुळे
ÿकÐपा¸या समÖया आिण संभाÓयतेचा ÿÂय± अनुभव देते.
५) सिमती िनयुĉì:
या पĦतीमÅये, Óयवसाया¸या महßवा¸या पैलूशी संबंिधत चचाª, मूÐयमापन आिण सूचना
देÁयासाठी तदथª सिमतीची िनयुĉì केली जाते. उदा. नवीन उÂपादन िवकिसत करÁया¸या munotes.in

Page 47

ÿिश±ण आिण िवकास
47 Óयवहायªतेची तपासणी करÁयासाठी ÿिश±णाथêंची एक सिमती िनयुĉ केली जाते. सवª
ÿिश±णाथê एका सिमती¸या चच¥त भाग घेतात. ते नवीन कÐपना घेऊन येतात आिण
उपाययोजनांवर काम करतात.
६) वेķी अÅययन:
िवĴेषणाÂमक कौशÐय िवकिसत करÁयासाठी वेķी अÅययन हे एक उÂकृĶ तंý आहे. हे
हावªडª िबझनेस Öकूलने सुł केले होते आिण आता जगभरात वापरले जाते. वेķी हे
Óयवसाया¸या "वाÖतिवक जीवन" पåरिÖथतीचे वÖतुिनķ वणªन असते. ÿिश±णाथêंना
वेķीतÐया ÿकरणातील समÖयेचे मूÐयांकन आिण िवĴेषण करÁयास आिण उपाय
सुचवÁयास सांिगतले जाते. वेķी अÅययन सहभागéमÅये उ°ेजक चचाª तसेच Óयĉéना
Âयां¸या िवĴेषणाÂमक आिण िनणªय±मतेचे र±ण करÁयासाठी उÂकृĶ संधी ÿदान केली
जाते. मयाªिदत मािहती¸या आधारावर िनणªय घेÁयाची ±मता सुधारÁयासाठीची ही एक
ÿभावी पĦत आहे.
७) भूिमका िनभावणे:
या पĦतीमÅये ÿिश±णाथê एखाīा Óयĉìची Ìहणजे ÓयवÖथापक, अधीनÖथ िकंवा
कमªचाö याची न³कल/काÐपिनक पåरिÖथतीत भूिमका बजावतात. ÿिश±णाथêंना वेगवेगÑया
ÓयवÖथापकां¸या भूिमका िदÐया जातात ºयात Âयांना समÖया सोडवणे िकंवा िनणªय घेणे
आवÔयक केले जाते. भूिमका बजावÁया¸या सýा¸या शेवटी, एक समालोचना सý असते
ºयामÅये ÿिश±णाथêंना Âयां¸या भूिमकेबĥल अिभÿाय िदला जातो.
८) ‘टोपलीत दडलय काय ’ पĦत:
या पĦतीमÅये, ÿिश±णाथêं¸या ÿÂयेक संघाला एका बाÖकेटमÅये कागदपýे िकंवा
फाइÐसचा एक संच िदला जातो ºयामÅये Öवरिचत व कृिýम ÓयवÖथापन समÖया
असतात. Âयानंतर तंý²ाना¸या मदतीने ÿिश±णाथêंना समÖया ईमेल केÐया जातात.
ÿिश±णाथêंनी कागदपýे िकंवा फाइलचा अËयास करणे आिण समÖयेवर Öवतः¸या
िशफारसी करणे आवÔयक असते. सवª ÿिश±णाथêं¸या िशफारसी नŌद केÐया जातात
आिण Âयांची एकमेकांशी तुलना केली जाते. जेÓहा ÿिश±क िकंवा त², ÿिश±णाथêंनी
िदलेÐया िशफारशéवर Âयांची मते मांडतात तेÓहा Âयातून ÿिश±णाथêंचे अÅययन होत
असते.
९) Óयावसाियक खेळ:
Óयावसाियक खेळ हे वगाªतील Öवरिचत ÖवाÅयायाचा ÿकार आहेत; ºयामÅये Óयĉéचे संघ
िदलेले उिĥĶ साÅय करÁयासाठी एकमेकांशी िकंवा वातावरणाशी Öपधाª करतात. हे खेळ
वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतीचे ÿितिनधी Ìहणून तयार केलेले असतात. ÿिश±णाथêंना
एकािÂमक पĦतीने ÓयवÖथापनाचे िनणªय कसे ¶यावेत याचे िश±ण देणे हा Óयवसाियक
खेळांचा उĥेश आहे. ÿिश±णाथê, समÖयांचे िवĴेषण कłन आिण चाचणी-आिण-ýुटीचे
िनणªय घेऊन ÂयाĬारे िशकत असतात. munotes.in

Page 48

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
48 ३.३ कामिगरी मूÐयमापन कामािगरी मूÐयमापन Ìहणजे कामा¸या िठकाणी कमªचाö यां¸या कामिगरीचे पĦतशीर
मुÐयांकन होय. िनयुĉ कतªÓये आिण जबाबदाöयां¸या बाबतीत कमªचाöया¸या कामिगरीचा
हा आढावा आहे. एखादी Óयĉì नोकरी¸या अपेि±त मागÁया िकती चांगÐया ÿकारे पूणª
करत आहे, हे कामिगरी मुÐयमापनातून सूिचत होत असते.
कामाचे ²ान, गुणव°ा आिण उÂपादनाचे ÿमाण, पुढाकार, नेतृÂव ±मता, पयªवे±ण,
िवĵासाहªता, सहकायª, िनणªय±मता, आÂमिवĵास, बुिĦम°ा, अĶपैलुÂव आिण आरोµय या
घटकांवर कामिगरी मोजली जाते.
वेन कॅिसओ¸या शÊदात सांगायचे तर, "कायª±मता मूÐयांकन Ìहणजे कमªचाö यांचे कामा
संबंिधत सामÃयª आिण कमकुवतपणाचे पĦतशीर वणªन होय."
३.३.१ कामिगरी मूÐयमापन ÿिøया:
१) कामिगरी मानके िकंवा लàय Öथािपत करणे:
कामिगरी मूÐयमापन ÿिøयेतील पिहली पायरी Ìहणजे मानके / लàय Öथािपत करणे होय.
कमªचाö यां¸या ÿÂय± कामिगरीची Âयां¸या लàयाशी तुलना करÁयासाठी ते आधार Ìहणून
वापरले जाते. या टÈÈयात कमªचाö यांची कामिगरी यशÖवी िकंवा अयशÖवी ठरिवÁयाचे
िनकष आिण संÖथाÂमक उिĥĶे आिण उिĥĶांमÅये Âयां¸या योगदानाचे ÿमाण िनिIJत करणे
आवÔयक असते. ठरवलेले ‘मानक’ ÖपĶ, सहज समजÁयाजोगे आिण मोजता येÁयाजोगे
असावेत.
२) मानकांचे संÿेषण:
मानके ठरÐयानंतर, संÖथे¸या सवª कमªचाö यांना मानकांची मािहती पोचवÁयाची जबाबदारी
ÓयवÖथापनाची असते. कमªचाöयांना मानकांची मािहती īावी. कमªचाö यांना मानके ÖपĶपणे
समजावून सांिगतली पािहजेत जेणेकłन Âयांना Âयांची भूिमका समजेल आिण Âयां¸याकडून
नेमके काय अपेि±त आहे हे कळेल. मानके मूÐयांकनकÂया«ना िकंवा मूÐयमापनकÂया«ना
देखील कळवली जावीत. कमªचाö यां¸या िकंवा मूÐयांकनकÂया«¸या अिभÿायानुसार या
टÈÈयावर (आवÔयक असÐयास) मानकांमÅये बदल केले जाऊ शकतात.
३) वाÖतिवक कामिगरीचे मोजमाप करणे:
या टÈÈयात, कमªचाöयां¸या ÿÂय± कामिगरीचे मोजमाप करणे Ìहणजेच िविशĶ कालावधीत
कमªचाöयांनी केलेÐया कामाचे मोजमाप करणे याचा समावेश होतो. ही एक िनरंतर ÿिøया
आहे ºयामÅये वषªभर कामिगरीचे िनरी±ण करणे समािवĶ असते. या टÈÈयामÅये,
कमªचाö यांची कायª±मता मोजÁयासाठी योµय तंýांची काळजीपूवªक िनवड करणे आवÔयक
असते. वैयिĉक पूवाªúहाचा कायª±मते¸या मापनावर पåरणाम होऊ देऊ नये. कमªचाö यां¸या
कामात हÖत±ेप करÁयाऐवजी मूÐयांकनकÂयाªने सहाÍय ÿदान केले पािहजे.
munotes.in

Page 49

ÿिश±ण आिण िवकास
49 ४) वाÖतिवक कामिगरीची तुलना मानक/लàय कामिगरीशी करणे:
वाÖतिवक कामिगरीची तुलना मानक/लàय कामिगरीशी केली जाते. तुलना मानक Öथािपत
केÐयापासून कमªचाöयां¸या कामिगरीमधील िवचलन (असÐयास) शोधÁयात मदत करते.
ÿÂय± कामिगरी ही मानक कामिगरीपे±ा जाÖत असÐयाचे दशªवू शकतो Ìहणजेच
कमªचाöयां¸या कामिगरीमÅये कोणतेही िवचलन नाही. दुसरीकडे, वाÖतिवक कामिगरी
मानक कामिगरीपे±ा कमी असू शकते Ìहणजेच कमªचाöयां¸या कामिगरीमÅये िवचलन असू
शकते.
५) पåरणामांवर चचाª करणे (अिभÿाय):
मूÐयमापनाचा िनकाल कमªचाö यांशी वैयिĉक पातळीवर संÿेिषत केला जातो आिण चचाª
केली जाते. समÖया सोडवÁया¸या आिण सहमती िमळवÁया¸या उĥेशाने पåरणाम, समÖया
आिण संभाÓय उपायांवर चचाª केली जाते. अिभÿाय सकाराÂमक ŀिĶकोनाने īावा कारण
याचा पåरणाम कमªचाöयां¸या भिवÕयातील कामिगरीवर होऊ शकतो. ÓयवÖथापकांĬारे
कामिगरी मूÐयांकन अिभÿाय कमªचाया«नी केलेÐया चुका सुधारÁयासाठी उपयुĉ असतो.
अिभÿायाने कमªचाö यांना चांगÐया कामिगरीसाठी ÿेåरत करÁयास मदत केली पािहजे परंतु
पद¸युत करÁयास नाही. कामािगरी अिभÿाय कायª अितशय काळजीपूवªक हाताळले पािहजे
कारण ते योµयåरÂया हाताळले नाही तर Âयामुळे भाविनक उþेक होऊ शकतो. काहीवेळा
कमªचाö यांना अिभÿाय देÁयापूवê Âयांना तयार केले पािहजे कारण कमªचाö यांना Âयां¸या
Öवभावानुसार आिण वृ°ीनुसार सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमकåरÂया ÿितिøया ÿाĮ होऊ
शकते.
३.३.२ मूÐयांकन मुलाखती आयोिजत करÁयाची मागªदशªक तßवे:
मूÐयमापन मुलाखत ही कामिगरी मूÐयांकन ÿिøयेचा पिहला टÈपा आहे. कमªचारी आिण
ÓयवÖथापक यां¸यात कामिगरी आिण नोकरी¸या भूिमके¸या इतर पैलूंबाबत होणारी ही
औपचाåरक चचाª असते. मूÐयांकन मुलाखतीत, ÓयवÖथापक आिण कमªचारी कामिगरी
आिण कमªचाö या¸या सुधारणे¸या ÿमुख ±ेýांवर चचाª करतात. कामिगरी मूÐयमापन
मुलाखत कमªचाö याला ÓयवÖथापका¸या खराब मूÐयांकनािवłĦ Öवतःचा बचाव करÁयाची
संधी देते. यामुळे ÓयवÖथापकाला कमªचाö यां¸या कामिगरीबĥल काय वाटते हे ÖपĶ
करÁयाची संधी देखील िमळते.
मूÐयांकन मुलाखती आयोिजत करÁयासाठी खालील मागªदशªक तßवे आहेत:
१) स±म मूÐयांकनकताª:
कामिगरीचे मूÐयांकन करÁयासाठी अनुभवी, पाý, पåरप³व आिण ÿामािणक मुÐयांकनकताª
असावा. मूÐयांकनकÂयाªला ÿिश±ण िदले पािहजे. श³य असÐयास , कामिगरीचे मूÐयांकन
एकापे±ा जाÖत मूÐयांकनकÂया«Ĭारे केले जाणे आवÔयक आहे जेणेकłन मूÐयांकन योµय
आिण ÆयाÍय असेल.
munotes.in

Page 50

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
50 २) योµय वेळ:
कामिगरीचे मूÐयांकन वेळोवेळी केले जाणे आवÔयक आहे. वषाªतून िकमान दोनदा
कामिगरीचे मूÐयांकन करणे उिचत आहे. श³य असÐयास, ते ýैमािसक Ìहणजे दर तीन
मिहÆयांतून एकदा आयोिजत केले पािहजे.
३) मूÐयमापन अहवालाचा खुलासा:
कामिगरी मूÐयमापन अहवाल ºया कमªचाöया¸या कामिगरीचे मूÐयमापन केले जात आहे
Âयांना कळवावे. हे Âयाला/ितला Âया¸या/ित¸या कामिगरीशी संबंिधत बलÖथाने आिण
कमकुवतपणा जाणून घेÁयास स±म करेल. Âयानुसार कमªचारी आपली ताकद एकिýत कł
शकतो आिण कमकुवतपणा कमी करÁयासाठी सुधाराÂमक कारवाई कł शकतो.
४) सवª िनकषांना समान महßव:
कामाचा दजाª, कामाचे ÿमाण, गती, वतªन, वĉशीरपणा, सहकायª इÂयादी सवª कामिगरी¸या
िनकषांना समान महßव िदले पािहजे. या सवª बाबéचा िवचार कłन कामिगरीचे मूÐयांकन
केले पािहजे. कोणÂयाही घटकाकडे दुलª± केले जाऊ नये.
५) िवनंती आवाहनाची तरतूद:
जर कोणताही कमªचारी मूÐयांकन अहवालाशी असहमत असेल, तर Âया कमªचाöयाने
मूÐयांकन अहवालािवŁĦ आवाहन करÁयाची तरतूद असावी. मूÐयांकन अहवालािवŁĦ
आवाहन करÁयाची ÿिøया कमªचाöयाला कळवली पािहजे.
३.३.३ कामिगरी मूÐयमापनातील नैितक पैलू:
कमªचाö यां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन करताना नैितकतेचे एकýीकरण महßवाचे आहे कारण
हे मूÐयांकन अÂयंत Óयिĉिनķ असू शकतात. कामिगरी मूÐयमापनातील काही नैितक पैलू
खालीलÿमाणे आहेत:
१) बि±से, िश±ा आिण धो³याची पूवªसूचना:
या सवा«चा उपयोग कमªचाö यांचची कामिगरी सुधारÁयासाठी सकाराÂमक पĦतीने केला
पािहजे. जर Âयाचा वापर अयोµय मागाªने केला गेला तर Âयाचा िनिIJतपणे कमªचाö यां¸या
कायª±मतेवर पåरणाम होईल आिण भिवÕयातील Âयांची कामिगरीमÅये अवनती होईल.
ब±ीस आिण िश±ा हे प±पात आिण Ĭेषा¸या बाबéवर अवलंबून राहó नये.
२) मािहतीची िवĵासाहªता आिण वैधता:
ÓयवÖथापकाचे सवाªत महÂवाचे कायª Ìहणजे िवĵसनीय तसेच योµय वैध मािहती ÿदान
करणे. भिवÕयात कोणतीही समÖया उĩवÐयास ही मािहती दÖतऐवजीकरण आिण
कायदेशीर बाबéसाठी वापरली जाऊ शकते.
munotes.in

Page 51

ÿिश±ण आिण िवकास
51 ३) नोकरीशी संबंिधत:
मूÐयांकनामÅये िदलेली मािहती केवळ नोकरी¸या कामिगरीशी संबंिधत असावी. यात
मूÐयमापनकत¥ आिण मूÐयांकन यां¸यातील वैयिĉक संघषª आिण रागाचा समावेश नसावा.
४) मूÐयांकनाचे मानक Öवłप:
हे मूÐयांकन ÿणालीचे मानक Öवłप दशªवते. हे मानकìकरण सवª कमªचाö यांना मापन आिण
®ेणी¸या समान ÿणालीमÅये कायª करÁयाची समान संधी ÿदान करते.
५) ÿिश±ण:
मूÐयांकनकÂया«ना वेगवेगÑया ®ेणé¸या ýुटéशी पåरिचत होÁयासाठी ÿिश±ण िदले पािहजे
आिण यामुळे ®ेणé¸या कामिगरीतही सुधारणा होते. जर मूÐयांकनकÂया«ना याबाबत मािहती
नसेल तर मूÐयांकनादरÌयान अनैितक चुका होÁयाची श³यता असते.
६) कमªचाöयांना िनकाल जाणÁयाची संधी:
कमªचाöयांना Âयां¸या वाढीसाठी आिण िवकासासाठी अिभÿाय देणे महßवाचे आहे.
कोणÂयाही ÿकारची मािहती लपवणे अनैितक आहे. अशा ÿकारे कमªचाö यांना कामिगरी
मूÐयांकनाचे िनयम मािहत असले पािहजेत. जोपय«त कमªचाöयांना यािवषयी मािहती िमळत
नाही तोपय«त कमªचारी Öवत: Âयां¸या कायª±मतेत सुधारणा कł शकत नाहीत.
७) मुĉ संवाद:
मूÐयमापन मुलाखत अशी असावी कì मूÐयांकनकताª आिण कमªचारी यां¸यात मुĉ संवाद
असावा. मूÐयांकनकÂयाªने मूÐयांकनाची संपूणª ÿिøया ÖपĶपणे पåरभािषत केली पािहजे.
Âयाचÿमाणे कमªचाö यां¸या मनात कोणताही संĂम असेल तर चांगÐया कामिगरीसाठी आिण
मूÐयांकना¸या पåरणामांसाठी आधीच ÖपĶपणे िवचारले जाणे आवÔयक आहे.
८) गोपनीयता:
गोपनीयता Ìहणजे कमªचाöयाला िदलेला अिभÿाय गुĮ ठेवÁयाची आवÔयकता होय. एका
कमªचाöयाची मािहती इतर कमªचाöयांना देणे अनैितक आहे.
३.४ सारांश दुसö या शÊदात सांगायचे तर, ÿिश±ण हे बदलांमÅये सुधारणा करते, कमªचाö यांचे ²ान,
कौशÐय, वतªणूक योµयता आिण नोकरी आिण संÖथे¸या आवÔयकतांबĥल वृ°ी बनवते.
ÿिश±ण Ìहणजे एखाīा िविशĶ नोकरीसाठी आिण संÖथेसाठी आवÔयक असलेले ²ान,
कौशÐये, ±मता आिण वृ°ी आÂमसात करणे आिण लागू करणे या संÖथे¸या सदÖयांना
मदत करÁया¸या ÿाथिमक उĥेशाने चालवÐया जाणाö या िशकवÁया¸या आिण िशकÁया¸या
िøयाकलापांचा संदभª आहे. अशाÿकारे, ÿिश±ण नोकरी¸या आवÔयकता आिण
कमªचाöयांची सÅयाची वैिशĶ्ये यां¸यातील फरक दूर करते. munotes.in

Page 52

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
52 कामिगरी मूÐयांकन हा एक ÖवाÅयाय आहे िजथे ÓयवÖथापक संÖथाÂमक उिĥĶांसाठी
Âयां¸या योगदाना¸या ŀĶीने कमªचाö यांचे मूÐयांकन करतात. ते संघटनाÂमक उिĥĶे पूणª
करÁयासाठी गुणवैिशĶ्ये आिण वतªना¸या संदभाªत कमªचाö यां¸या बलÖथानांचे आिण
कमकुवतपणाचे मूÐयांकन करते. कामिगरी मुÐयांकन, कमªचाö यां¸या कामिगरीचे सतत
िकंवा मधूनमधून मूÐयांकन करते आिण कमªचाöयांना Âयां¸या कामिगरीबĥल अिभÿाय
ÿदान करते.
३.५ ÖवाÅयाय åरĉ जागा भरा:
१) ________ हे कमªचाö यांना Âयांची वैयिĉक आिण संÖथाÂमक कौशÐये, ²ान आिण
±मता िवकिसत करÁयात मदत करÁयाची एक रचना आहे.
(मानव संसाधन िवकास, मािहतीपýक, घटनापýक )
२) ÿिश±ण आिण िवकास हा ________ चा एक भाग आहे
(मानव अहवाल ÿकाशना , मानव संसाधन िवकासा, मानव सहसंबंध ²ानाचा )
३) ________ ÿभावी ÿिश±ण कायªøम तयार करÁयात मदत करते.
(ÿिश±णाचा जाÖत कालावधी , ÿिश±णाची अयोµय पĦत , स±म ÿिश±काची िन वड)
४) ________ हे ÓयवÖथापन िवकास कायªøमा¸या तंýांपैकì एक आहे.
(कतªÓय-द±तेचे अÅययन, åरĉ अजª, ऑनलाइन िनवड)
५) ________ हे कमªचाö यां¸या कामासंबंिधत बलÖथाने आिण कमकुवतपणाचे
पĦतशीर वणªन आहे.
(भरपाई, कामिगरी मूÐयांकन, पदोÆनती)
सÂय िक असÂय ते ओळखा:
१) इह.आर.डी. Ìहणजे Ļुमन åरसोसª डायÓहिसªटी.
असÂय
२) िवकास ही अÐपकालीन ÿिøया आहे.
असÂय
३) अपघात आिण अपÓयय कमी करणे हा ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयांकन
करÁयाचा एक मागª आहे.
सÂय
४) कमªचारी उलाढाल हा िनयोिजत आिण जाणूनबुजून िशकÁया¸या ÿिøयेĬारे
ÓयवÖथापकìय पåरणामकारकता सुधारÁयाचा ÿयÂन आहे.
असÂय munotes.in

Page 53

ÿिश±ण आिण िवकास
53 ५) ÿिश±काला, ÿिश±ण सýात िवīाÃया«ना सहभागी कłन घेÁया¸या आÓहानांचा
सामना करावा लागतो.
सÂय
जोड्या जुळवा: गट – अ गट - ब १) ÿिश±ण अ) ÿिश±ण कायªøम तयार करÁयासाठी वेळेची मयाªदा २) ÿिश±कांसमोरील आÓहाने ब) स±म मूÐयांकनकताª ३) ÓयवÖथापन िवकास कायªøमाचे तंý क) दीघªकालीन ÿिøया ४) मूÐयांकन मुलाखती आयोिजत करÁयासाठी मागªदशªक तßवे ड) कमªचाöयांमÅये आवÔयक कौशÐये
सुधारा ५) िवकास इ) वेķी अÅययन
[ १- ड) २-अ) ३-इ) ४-ब) ५- क) ]
थोड³यात उ°रे īा:
१) ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाची रचना कशी करावी याबĥल थोड³यात चचाª करा.
२) ÿिश±ण कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन कसे करावे ?
३) ÿिश±कासमोर कोणती आÓहाने असतात ?
४) ‘ÓयवÖथापन िवकास कायªøम’ या सं²ेचे ÖपĶीकरण करा. Âयाची िविवध तंýे
कोणती ?
५) कामिगरी मूÐयांकन Ìहणजे काय? Âयाची ÿिøया ÖपĶ करा.
६) मूÐयांकन मुलाखती आयोिजत करÁयासाठी िविवध मागªदशªक तßवांची चचाª करा.
७) कामिगरी मूÐयांकनातील नैितक पैलूंवर एक टीप िलहा.
३.६ संदभª  https://www.hrhelpboard.com/training -development.htm
 https://www.businessstudynotes.com/hrm/training -
development/training -evaluation -methods/
 https://www.whatishumanreso urce.com/performance -appraisal -
process
 https://www.mbaskool.com/business -concepts/human -resources -hr-
terms/ 15103-appraisal -interview.html munotes.in

Page 54

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
54  https://www.centraltest.com/blog/how -facilitate -personal -
development -employee -motivation -and-well-
being#:~:text=Provid e%20personal %20development %20resources,an
d%20career %20coaching %20sessions %2C%20etc.
 https://accountlearning.com/basis -of-promotion -merit -vs-seniority -
sound -promotion -policy/
 https://www.accountingnotes.net/human -resource
management/promotion/promotion/ 17674
 https://www.yourarticlelibrary.com/hrm/job -transfers -definition -need -
policy -and-types/ 35325
 https://fleximize.com/articles/ 001888/4 -common -reasons -for-
dismissal
 https://www.citeman.com/ 10973-managing -dismissals.html
 https://profiles.uonbi.ac.ke/mercy_gac heri/files/succession_planning_
challenges.pdf
 https://www.economicsdiscussion.net/human -resource -
management/succession -planning/ 31877
 https://www.talentlms.com/blog/training -challenges -solutions -
workplace/
 https://knowledgebase.raptivity.com/ 6-challenges -that-corporate -
trainers -face/
 https://www.youtestme.com/case -study -employee -training/

***** munotes.in

Page 55

55 ४
कारिक दª ÿगती
ÿकरण संरचना
४.० उिदĶ्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ कारकìदª ÿगती
४.३ उ°रािधकार िनयोजन
४.४ सारांश
४.५ ÖवाÅयाय
४.६ संदभª
४.० उिदĶ्ये या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील गोĶी करÁयास स±म होईल.
• कारकìदª ÿगती¸या महßवावर चचाª करणे.
• उ°रािधकार िनयोजनाची संकÐपना समजून घेणे.
४.१ ÿÖतावना अलीकड¸या काही दशकांमÅये, कारकìदª िवकासा¸या मागाªत बदल झाला आहे.
पारंपाåरकपणे, कंपनीची दीघªकालीन उिĥĶे पूणª करÁयासाठी ित¸या कमªचाö यांकडे कौशÐये
आहेत कì नाही याची खाýी करणे हे कंपनीवर अवलंबून होते. आता, तथािप, आता
कमªचारी हे पुरÖकृत करतात कì ते Âयां¸या Öवतः¸या कारकìदª िवकासासाठी जबाबदार
आहेत आिण असले पािहजेत.
या बदलामुळे कारकìदª िवकास हाताळÁयाचा संÖथेचा मागª बदलला आहे. कारकìदª
िवकासाकडे आज कमªचाö यांसोबतची एक ÿकारची भागीदारी Ìहणून पािहले जाते. हा
कंपनीचा आकिषªत करÁयाचा व िटकवून ठेवÁया¸या धोरणाचा एक महßवाचा घटक
आहे.जोपय«त कंपनी ित¸या कायªसंकृतीचा एक मुलभूत घटक Ìहणून कारकìदª िवकासाची
ऑफर डेट नाही तोपय«त बहòतांश उमेदवार Âया कंपनीत नोकरी करÁयाचा िवचार करणार
नाहीत.
४.२ कारकìदª ÿगती कारिक दêची ÿगती ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे कमªचारी नवीन कारिक दêची उिĥĶे आिण
अिधक आÓहानाÂमक नोकरी¸या संधी साÅय करÁयासाठी Âयांचे कौशÐय संच आिण munotes.in

Page 56

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
56 ŀढिनIJय वापरतात. काही कंपÆया कारकìदª ÿगती कायªøम राबवतात ºयामुळे िवīमान
कमªचाöयांना कंपनीमÅये उ¸च पदांवर जाÁयाची संधी िमळते.
दुस-या शÊदात सांगायचे तर, कारकìदª ÿगती Ìहणजे एखाīा¸या कारकìदê¸या ऊÅवª
िदशेने होणारी ÿगती होय. ÿÂयेक Óयĉì नोकरीत ÿवेिशत झालेÐया पातळीपासून Âयाच
±ेýात ÓयवÖथापन पदावर जाऊन ÿगती कł शकते.
४.२.१ Öवयं-िवकास यंýणा:
Öवयं-िवकास ही Âया¸या/ित¸या जीवनातील िविवध पैलूंमÅये जाणीवपूवªक सुधारणा
करÁयाची ÿिøया आहे. संÖथेसोबतच कमªचाö याची जबाबदारी आहे कì Âयांनी सतत
Öवतः¸या िवकासासाठी झटत राहीले पािहजे. कारकìदê¸या ÿगतीचा एक उ°म मागª
Ìहणजे Öव-िवकासामÅये सतत गुंतवणूक करणे. Öवयं-िवकास केवळ िनयो³Âयांसाठीच
फायदेशीर नाही तर कमªचाö यांना Âयांची Öवतःची कारिक दêची उिĥĶे आिण आवडéचा
पाठपुरावा करÁयासाठी, आÂमिवĵास िनमाªण करÁयासाठी आिण अिधक Öवाय°
होÁयासाठी देखील फायदेशीर आहे.
Öव-िवकासाचा फायदा:
• कमªचारी कौशÐय आिण कामिगरीमÅये सुधारणा होते.
• अंतगªत कमªचाöयांना उ¸च पदावर बढती िमळते.
• उÂपादकता वाढवते आिण संÖथेसाठी कमªचाö यांचे जाÖतीत जाÖत मूÐय वाढवते.
• कमªचारी Âयांचे कौशÐय सतत अīयावत करत असतात Âयामुळे बदल अिधक
ÿभावीपणे हाताळÁयास संÖथेला मदत होते.
उदाहरण:
ÿÂयेक नोकरीमÅये अंितम मुदत असते. कामाचा ताण वाढÐयाने कमªचाö यांना सवª काही
वेळेत पूणª करणे कठीण होते. अशा पåरिÖथतीत कमªचारी वेळ ÓयवÖथापन कौशÐये
िवकिसत कłन Öवयं-िवकास तंýाचा अवलंब कł शकतो ºयामुळे कमªचाö यांची
उÂपादकता आिण कायª±मता वाढÁयास मदत होईल, Âयांचा ताण कमी होईल आिण Âयांना
इतर कामातील ÿयÂनांसाठी वेळ देता येईल .
यामुळे कमªचारी Âयाचा/ितचा वेळ कसा घालवत आहे याचा मागोवा घेऊ शकतो. तो/ती
कामा¸या यादीचे वेळापýक बनवू शकतो आिण या काळात ÓयÂयय येऊ देत नाही. हे
एखाīा कमªचाöयाला अिधक कायª±म होÁयास मदत करेल आिण एकदा का Âयाला/ितला
अशा ÿकारे काम करÁयाची संधी िमळाली कì, हा Âयांचा दुसरा Öवभाव बनेल.

munotes.in

Page 57

कारिक दª ÿगती
57
कमªचाö यांना Öवयं-िवकासा¸या संधी ÿदान करÁयाचे मागª:
१) आÂम-जागłकता िनमाªण करणे:
कमªचाö यांना Óयिĉमßव मूÐयमापन ÿदान करणे हा Âयांना आÂम-जागłकता वाढिवÁयात
मदत करÁयाचा एक वÖतुिनķ आिण िवĵासाहª मागª आहे. Óयिĉमßवाचे मूÐयमापन Âयांना
Âयां¸या Óयिĉमßवा¸या िविवध पैलूंचे, Âयां¸या बलÖथानांचे िवĴेषण करÁयास आिण नंतर
वैयिĉक िवकासा¸या ±ेýांवर ल± क¤िþत करÁयास अनुमती देते.
२) वैयिĉक िवकास संसाधने ÿदान करणे:
संÖथेने Öवयं-िवकास संसाधने ÿदान केली पािहजे जसे कì ई-िश±ण भाग, वैयिĉक आिण
कारकìदª ÿिश±ण सý, इ.
३) Óयावसाियक आिण वैयिĉक दोÆही उिĥĶांसह िवकासाला ÿोÂसाहन देणे:
बहòतेक कंपÆया कमªचाö यांना Óयावसाियक उिĥĶे ओळखÁयासाठी आिण नंतर ती उिĥĶे
पूणª करÁया¸या िदशेने कायª करÁयास मदत करतात. परंतु कमªचाö यांनी वैयिĉक उिĥĶे
िनिIJत करÁयासाठी Öवयं-ÿेåरत असले पािहजे. हे कमªचाö यांना ÿेåरत करेल आिण Âयांना
मूÐयवान वाटेल कì Âयांचे ÓयवÖथापक केवळ कंपनीचे कमªचारी Ìहणून नÓहे तर एक Óयĉì
Ìहणून सुĦा Âयांची काळजी घेतात. एक उ°म उदाहरण Ìहणजे उ¸च शै±िणक
अËयासøमांसाठी पूणª पगाराची िकंवा अंशतः पगाराची रजा मंजूर करणे हे असू शकते.
४) Öवयं-िवकासासाठी ठरािवक वेळ देणे:
Óयावसाियक िवकासासाठी , ÿिøया आिण संसाधनांना ÿोÂसाहन आिण सुिवधा
िदÐयानंतर, Öवयं-िवकासासाठी कामा¸या तासांमÅये वेळ देणे संÖथेसाठी महßवपूणª आहे.
उदाहरणाथª, सकाळ/संÅयाकाळ ३० िमिनटे िकंवा आठवड्यातून काही िदवस, Öवयं-
िवकास करÁयासाठी कमªचारी कॅल¤डरवर िचÆहांिकत केले जाऊ शकते. हा काळ एक
महßवाची दीघªकालीन गुंतवणूक असते आिण ÓयवÖथापक आिण कमªचारी दोघांनीही Âयाचे
मूÐय राखले पािहजे. हे, कमªचारी आिण संÖथा या दोघां¸या फायīासाठी असते.
४.२.२ ²ान समृĦी:
²ान ही एक शĉì आहे. कमªचाöयांचे ²ान ही कंपनीची संप°ी आहे. ²ान समृĦ करणे
Ìहणजे िवīमान ²ानामÅये अिधक ²ान जोडून ²ानाची गुणव°ा सुधारणे. कारकìदê¸या
ÿगतीचा आणखी एक उ°म मागª Ìहणजे कमªचाö यांचे ²ान समृĦीकरण होय.
उदाहरण:
• िश±क आिण ÿाÅयापक Âयांचे िवषय ²ान अīयावत करÁयासाठी पåरसंवाद आिण
कायªशाळा तसेच पåरषदांना उपिÖथत राहó शकतात. munotes.in

Page 58

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
58 • कमªचारी, बाजारपेठेत उपलÊध नवीन उÂपादने आिण तंý²ानाशी संबंिधत ²ान
अīयावत करÁयासाठी Óयावसाियक ÿदशªनांना उपिÖथत राहó शकतो आिण
पåरसंवाद आिण कायªशाळेत सहभागी होऊ शकतो.
कमªचारी ²ान समृĦीचे काही मागª खालीलÿमाणे आहेत:
१) पåरसंवाद आिण कायªशाळा:
पåरसंवाद हा शै±िणक सूचनांचा एक ÿकार आहे. हा शै±िणक संÖथेत िकंवा एखाīा
Óयावसाियक संÖथेĬारे आयोिजत केला जातो, तर कायªशाळा ही एक बैठक असते िजथे
लोकांचा एक गट Âया¸याशी संबंिधत गहन चचाª आिण िøयाकलापांĬारे काहीतरी िशकतो.
पåरसंवाद आिण कायªशाळांĬारे कमªचाöयांना भरपूर ²ान िमळू शकते.
२) वाचन आिण दूरिचýवाणी¸या (िÓहिडओ) सूचना:
संबंिधत सािहÂय वाचÐयाने कमªचाöयां¸या ²ानात भर पडू शकते. संÖथेने úंथालयात
मौÐयवान पुÖतके उपलÊध कłन īावीत. मािहती तंý²ाना¸या िवकासामुळे िविवध
िवषयांवर दूरिचýवाणीĬारे सूचना उपलÊध आहेत. कमªचारी संबंिधत दूरिचýवाणी पाहó
शकतात आिण िविवध ±ेýांबĥल Âयांचे ²ान वाढवू शकतात.
३) आÓहानाÂमक काय¥/ÿकÐप:
संÖथा कमªचाöयांना आÓहानाÂमक काय¥/ÿकÐप देऊ शकते. हे कमªचाया«¸या ±मतांचा शोध
घेÁयास मदत करते. आÓहानाÂमक कामे/ÿकÐप पूणª करÁयासाठी कमªचारी Âयां¸या
Öवत:¸या कÐपना आिण ÿयÂनांचा वापर कł शकतात. आÓहानाÂमक काय¥/ÿकÐप पूणª
करÁया¸या ÿिøयेत, कमªचारी Âया काय¥/ÿकÐपा¸या िविवध पैलूंबĥल िशकतात.
४) वेķी अÅययन:
िवĴेषणाÂमक कौशÐय िवकिसत करÁयासाठी हे एक उÂकृĶ माÅयम आहे. हे हावªडª
िबझनेस Öकूलने सुł केले होते आिण आता जगभरात वापरले जाते. ‘वेķी’ हे ‘वाÖतिवक
जीवन’ Óयवसाय पåरिÖथतीचे वÖतुिनķ वणªन असते. कंपनी कमªचाö यां¸या गटाला वेķी¸या
Öवłपात वाÖतिवक िकंवा काÐपिनक समÖया सादर कł शकते. कमªचारी वेķीवर चचाª
कł शकतात आिण उपाय सुचवू शकतात. हे कमªचाö यांचे ²ान वाढवू शकते आिण Âयांची
िनणªय घेÁयाची ±मता वाढवू शकते.
५) कामिगरी मूÐयमापन:
कामिगरी मूÐयांकन Ìहणजे कमªचाö यांची बलÖथाने आिण कमकुवतपणा यांचे पĦतशीर
वणªन. बलÖथाने आिण कमकुवतपणा जाणून घेतÐयानंतर, कमªचारी आपली बलÖथाने
एकिýत कł शकतो आिण कमकुवतपणा सुधाł शकतो. कमªचारी शĉì एकिýत
करÁयासाठी आिण कमकुवतपणा सुधारÁयासाठी ²ान ÿाĮ करतो.
munotes.in

Page 59

कारिक दª ÿगती
59 ६) ÿिश±ण:
ÿिश±ण हा कमªचाö यांची कौशÐये, ²ान आिण ±मता अīयावत करÁयाचा एक कायªøम
आहे जेणेकłन ते नेमून िदलेली काय¥ उ°म ÿकारे पार पाडतील आिण संÖथे¸या यशात
योगदान देतील. ÿिश±ण कायªøमात कमªचारी अनेक गोĶी िशकतात ºयामुळे Âयां¸या
²ानात भर पडते.
७) अनौपचाåरक संवाद/सोशल नेटविक«ग:
कमªचारी एकाच ±ेýातील लोकांशी अनौपचाåरक संवाद/सोशल नेटविक«ग कł शकतात
िजथे ÿÂयेकजण Âयांचे ²ान एकमेकांशी सामाियक कł शकतो. अनौपचाåरक
संवाद/सोशल नेटविक«गĬारे चचाª आिण अनुभव सामाियक केÐयाने ²ान समृĦ होÁयास
मदत होऊ शकते.
४.२.३ पदोÆनतीचे ÿबंधन:
पदोÆनती Ìहणजे एखाīा कमªचाöयाची Âया¸या सÅया¸या नोकरीतून दुसö या नोकरीत उ¸च
दजाªची, नोकरी¸या जबाबदाöया आिण पगाराची वरची हालचाल. ही एक अशी नोकरी आहे
जी सÅया¸या नोकरीपासून संघटनाÂमक Öतरावर उ¸च पातळीवर येते.
दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, पदोÆनती Ìहणजे Öथान, जबाबदाöया आिण वेतन®ेणी¸या
बाबतीत Âयाच संÖथेतील कमªचाöयाची ÿगती होय. तथािप, सवª पदोÆनतीमÅये वेतन वाढ हे
वैिशĶ्य असू शकत नाही. काहीवेळा असे होऊ शकते कì पदोÆनती ही 'शुÕक पदोÆनती'
असू शकते Ìहणजे वेतनात कोणतीही वाढ न करता जबाबदारी आिण Öथानात वाढ होते.
पदोÆनती¸या दोन पĦती आहेत:
१) सेवाºयेķतेनुसार पदोÆनती:
सेवाºयेķता Ìहणजे कायªरत संÖथेतील कमªचाöयाने केलेÐया सेवेचा अवधी. Ìहणजे
जसजसे वय वाढते तसतसे कमªचाöयाला पुढील Öतरातील पदावर बढती िदली जाते.
२) गुणव°ेनुसार पदोÆनती:
गुणव°ा Ìहणजे एखाīा कमªचाöयाकडे असलेली पाýता आिण Âयाची/ितची नोकरीची
कामिगरी होय. जर कमªचारी उ¸च पाýताधारक असेल आिण नोकरीवर चांगली कामिगरी
करत असेल तर Âयाला/ितला पुढील Öतरावर पदोÆनती िदली जाते. येथे वय िवचारात
घेतले जात नाही.
पदोÆनतीची तßवे:
ÿÂयेक संÖथेने योµय पदोÆनती धोरण तयार करणे आवÔयक आहे जेणेकŁन जेÓहा जेÓहा
एखादी जागा åरĉ असेल तेÓहा ती योµयåरÂया अंमलात आणता येईल.
munotes.in

Page 60

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
60 चांगÐया पदोÆनती धोरणा¸या आवÔयक गोĶी खालीलÿमाणे आहेत:
१) पदोÆनतीचे ÖपĶ धोरण तयार करणे:
पदोÆनतीĬारे अिधक चांगली पदे भरÁयाबाबत ÓयवÖथापनाचे पदोÆनती धोरण िवशेषत:
नमूद केले पािहजे आिण खöया अथाªने Öवीकारले पािहजे.
२) ÆयाÍय आिण िनÕप± पदोÆनती:
कामगारां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन करÁयासाठी योµय गुणव°ा ®ेणी पĦती अवलंबÐया
पािहजेत ºयामुळे ÓयवÖथापनाला पदोÆनतीचा िनणªय घेÁयास मदत होईल. कमªचाöयाला
पदोÆनती देताना प±पात आिण घराणेशाही असता कामा नये.
३) िविवध नोकöया ÖपĶपणे पåरभािषत असणे:
संÖथेतील िविवध नोकöया चांगÐया ÿकारे पåरभािषत आिण ®ेणी केÐया पािहजेत. िविवध
नोकöयांची Âया¸या ®ेणी नुसार सुÓयविÖथत ÓयवÖथा असावी जेणेकłन पदोÆनतीचा øम
सवा«ना ²ात होईल. एखाīा संÖथेतील ÿÂयेक नोकरीची ±मता, अनुभव, िश±ण, कौशÐय
इÂयादी मूलभूत गरजा िनिIJत करÁयासाठी िवĴेषण केले पािहजे. िवĴेषणा¸या आधारे, या
सवª आवÔयकता दशªिवणारा तĉा तयार केला पािहजे. यामुळे कमªचाöयांना उ¸च पदासाठी
तयार होÁयास मदत होईल.
४) पदोÆनती धोरणाची Öवीकृती:
पदोÆनती धोरण संÖथेतील ÿÂयेकाला माÆय असावे. संÖथेने पदोÆनती धोरण तयार
करÁयापूवê कामगार संघटना आिण संÖथे¸या इतर संबंिधत सदÖयांशी सÐलामसलत
करणे उिचत आहे. कमªचाöयां¸या Öवीकृती आिण सहकायाªनेच पदोÆनती धोरण यशÖवी
होऊ शकते.
५) पदोÆनती ÖवीकारÁयाची सĉì नसावी:
कोणÂयाही पåरिÖथतीत , एखाīा कमªचाöयाला पदोÆनती ÖवीकारÁयास भाग पाडले जाऊ
नये.
६) आवाहनाची तरतूद:
जर कमªचारी कोणÂयाही कमªचाöया¸या पदोÆनतीशी असहमत असेल तर अपीलची तरतूद
असणे आवÔयक आहे. अपील करÁयाची ÿिøया कमªचाöयांना कळवली पािहजे.
४.२.४ बदÐयांचे ÿबंधन:
बदली िह सं²ा Ìहणजे एखाīा कमªचाöयाला जबाबदाöया िकंवा मोबदÐयामÅये बदल
करÁया¸या िवशेष संदभाªिशवाय एका कामातून दुसöया नोकरीत Öथलांतåरत करणे.
काहीवेळा, बदÐयांचा उपयोग कमªचाö यांना अशा िÖथतीत ठेवून Âयांना ÿेåरत करÁयासाठी
एक साधन Ìहणून केला जातो जेथे ते अिधक चांगÐया ÿकारे कायª करतात. चुकìची िनवड
आिण िनयुĉì दुŁÖत करÁयासाठी देखील याचा वापर केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 61

कारिक दª ÿगती
61 बदÐयांचे ÿकार:
१) उÂपादन बदली:
जेÓहा एका िवभाग/शाखेतील कामगारांची आवÔयकता कमी होत असते तेÓहा अशा बदÐया
केÐया जातात. अशा िवभागातील अितåरĉ कमªचाöयाची ºया िवभागात कमªचाöयांची
कमतरता आहे अशा िवभागांमÅये/शाखांमÅये बदली केली जाते. अशा बदÐया टाळेबंदी
टाळÁयास आिण रोजगार िÖथर ठेवÁयास मदत करतात.
२) उपचाराÂमक बदली:
अशा बदÐयांचा वापर कमªचाöयांची चुकìची िनवड आिण िनयुĉì सुधारÁयासाठी होतो.
चुकì¸या पĦतीने िनयुĉ केलेÐया कमªचाöयाची अिधक योµय नोकरीवर बदली केली जाते.
अशा बदÐयांमुळे कमªचाöयां¸या िहताचे र±ण होते.
३) ÿितÖथापन बदली:
तंý²ान िकंवा बाजारातील बदलामुळे संÖथेतील काही िøयाकलाप बंद होतात. Âयामुळे
दीघª सेवा झालेÐया कमªचाö यांना कायम ठेवÁयासाठी संÖथा Âयां¸या जागी कमी सेवे¸या
नवीन कमªचारी िनयुĉ करते. याला ÿितÖथापन बदली Ìहणून ओळखले जाते. दीघªकाळ
सेवा करणाö या कमªचाö यांना संÖथे¸या दुसö या िवभागात नवीन नोकरी िदली जाते.
४) अĶपैलुÂव बदली:
या बदÐयांना 'नोकरीचे पåरĂमण' असेही Ìहणतात. अशा बदÐयांमÅये, कमªचाö यांना
कामाचा वैिवÅयपूणª आिण Óयापक अनुभव िमळिवÁयासाठी एका कामातून दुसö या नोकरीत
हलवले जाते. याचा कमªचारी आिण संÖथा दोघांनाही फायदा होतो. हे कंटाळवाणेपणा
आिण एकसंधपणा कमी करते आिण कमªचाö यांची नोकरी समृĦ करते. तसेच,
कमªचाö यां¸या अĶपैलुÂवाचा वापर संÖथेĬारे गरजेनुसार केला जाऊ शकतो.
५) दंडाÂमक बदली:
ÓयवÖथापन, संÖथेतील अिनĶ िøयाकलापांमÅये गुंतलेÐया कमªचाö यांना दंड करÁयासाठी
एक साधन Ìहणून या बदलीचा वापर कł शकते. एखाīा¸या सोयी¸या िठकाणाहóन दूर
आिण दुगªम भागात कमªचाö यांची बदली कमªचाö याला दंड Ìहणून मानली जाते.
बदलीची तßवे:
१) ÖपĶ बदली धोरण तयार करणे: बदलीबाबत, ÓयवÖथापनाचे धोरण खालील बाबéमÅये
अगदी ÖपĶ असावे:
• कंपनीने सुł केलेÐया बदली¸या बाबतीत एखाīा कमªचाöयाची कोणÂया पåरिÖथतीत
बदली केली जाईल याचे तपशील.
• बदली सुł करÁयासाठी अिधकृत आिण जबाबदार असलेÐया वåरķाचे तपशील. munotes.in

Page 62

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
62 • संÖथेचा ÿदेश िकंवा िवभाग ºयामÅये बदÐया ÿशािसत केÐया जातील.
• बदलीसाठी िवचारात घेतली जाणारी कारणे.
• जेÓहा दोन िकंवा अिधक कमªचारी बदलीसाठी िवनंती करतात तेÓहा ÿाधाÆय
ठरवÁयाचे िनकष जसे कì कारणाचे ÿाधाÆय, ºयेķता, इ.
• नवीन नोकरीमÅये कमªचाö याला िदले जाणारे वेतन, भ°े, लाभ इ.चे तपशील.
• बदली कायमची आहे कì ताÂपुरती हे ÖपĶ करणे.
२) ÆयाÍय आिण िनÕप± बदली करणे:
बदली िह ÆयाÍय आिण िनÕप± असावी. कमªचाö यां¸या उलाढालीत (कमªचारी नोकरी
सोडताना) अयोµय आिण आंिशक बदलीचा पåरणाम होतो. कमªचाö याची बदली करताना
प±पात आिण घराणेशाही असता कामा नये.
३) आवाहनाची तरतूद:
जर कमªचारी बदली¸या िनणªयाशी असहमत असेल तर आवाहन करÁयाची तरतूद असणे
आवÔयक आहे. आवाहन करÁयाची ÿिøया कमªचाöयांना कळवली पािहजे.
४.२.५ बडतफêचे ÿबंधन:
बडतफê Ìहणजे एखाīा कमªचाöयाची नोकरी िकंवा रोजगार काढून टाकणे िकंवा समाĮ
करणे. बडतफê Ìहणजे जेÓहा एखाīा कंपनीत काम करणाöया Óयĉìला Âया¸या कतªÓयातून
काढून टाकले जाते. बडतफêला कधीकधी कमªचारी काढून टाकणे िकंवा बडतफª करणे
असेही Ìहटले जाते.
बडतफê हे िनयोĉा उचलू शकणारे सवाªत कठोर िशÖतबĦ पाऊल आहे. बडतफê
करÁयासाठी पुरेसे कारण असावे. जेÓहा कमªचाö यांचे पुनवªसन करÁयासाठी सवª वाजवी
पावले अयशÖवी होतात तेÓहाच हे केले पािहजे.
बö याचदा बडतफêची सुŁवात चुकì¸या िनयुĉì िनणªयाने होते. मूÐयांकन चाचÁया, संदभª
आिण पाĵªभूमी तपासÁया, वैīकìय चाचणी, मादक ŀÓय चाचणी आिण ÖपĶपणे पåरभािषत
नोकरीचे वणªन यासह ÿभावी िनवड पĦती वापरÐयाने बö याच बडतफêची गरज कमी होऊ
शकते.
कमªचारी बडतफêची कारणे:
१) काम करÁयात अनुतीणª:
कमªचारी काढून टाकÁयाचे सवाªत ÖपĶ कारण Ìहणजे कमªचारी Âयांचे काम योµयåरÂया
करÁयात अपयशी ठ रेल. खराब कामिगरी अनेक कारणांमुळे असू शकते, जसे कì
कौशÐयाची आवÔयक पातळी गाठÁयात असमथªता, िकंवा अगदी सहकारी आिण
ÓयवÖथापकांशी चांगले वागÁयात अपयश. खराब कामिगरी¸या बाबतीत, िनयो³Âयाने munotes.in

Page 63

कारिक दª ÿगती
63 कमªचाö याला बडतफª करÁयापूवê नेहमी ÿथम उिचत चेतावणी आिण सुधारÁयाची वाजवी
संधी िदली पािहजे.
२) गैरवतªन:
बडतफê करÁयाचे आणखी एक सामाÆय कारण Ìहणजे गैरवतªन. हे कामासाठी िनयिमतपणे
उिशरा येणे िकंवा कामा¸या िठकाणी िनयम आिण िनयमांचे योµय ÿकारे पालन न करणे
यासारखे काहीतरी असू शकते. सामाÆयतः, अशा ÿकरणांमÅये िनयो³Âयाला पुÆहा लवकर
चेतावणी देणे आिण सुधारÁयासाठी वाजवी बदल करणे आवÔयक असते. अनेक
इशाöयांनंतरही गैरवतªणूक सुł रािहली तरच कमªचारी बडतफª करÁयाचा अिधकार
िनयो³Âयाला वापरता येईल.
३) अिधक अनावÔयक कमी करणे (åरडंडंसी):
åरडंडंसी Ìहणजे तंý²ानामुळे, नफा कमी होणे िकंवा इतर काही कारणांमुळे काही
कामांतील भूिमकेची आवÔयकता राहत नाही, ºयामुळे कामातील भूिमका अनावÔयक
बनली जाते.
बडतफêची तßवे:
१) ÖपĶ बडतफê धोरण तयार करणे:
संÖथेने ÖपĶ बडतफê धोरण तयार केले पािहजे. कमªचाö याला बडतफêचे कारण, बडतफêची
ÿिøया, बडतफê झाÐयानंतर कामाचा परी±ा कालावधी, इ. ÖपĶपणे मािहत असणे
आवÔयक आहे.
२) ÆयाÍय आिण िनÕप±:
बडतफê िनÕप± आिण िनÕप± असावी. कमªचाöयाला बडतफª करताना प±पात होता कामा
नये. कमªचाö यांना बडतफê आिण िश Öतभंगा¸या धोरणाची मािहती िदली पािहजे.
३) समुपदेशन आिण इशारे:
िनयो³Âयाने कमªचाö याला बडतफª करÁयापूवê नेहमी ÿथम उिचत चेतावणी आिण
सुधारÁयाची वाजवी संधी िदली पािहजे. कमªचाöयाला भेडसावणाöया भाविनक समÖया
समजून घेÁयासाठी समुपदेशन देखील केले पािहजे. अनेक इशारे आिण समुपदेशनानंतरही
िनकृĶ कामिगरी/गैरवतªणूक चालू रािहÐयास, कमªचारी बडतफª करÁयाचा अिधकार
िनयो³Âयास असेल.
४) आवाहनाची तरतूद:
जर कमªचारी बडतफê¸या िनणªयाशी असहमत असेल तर आवाहन करÁयाची तरतूद असणे
आवÔयक आहे. आवाहन करÁयाची ÿिøया कमªचाöयांना कळवली पािहजे.
munotes.in

Page 64

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
64 ४.३ उ°रािधकार िनयोजन उ°रािधकार िनयोजन Ìहणजे संÖथेतील जी पदे नजीक¸या भिवÕयात åरĉ होÁयाची
श³यता आहे अशी महßवाची पदे भरÁयासाठी आगाऊ िनणªय घेÁयाची ÿिøया होय. उदा.
िवशेष कायªकारी अिधकाöयाचे महßवाचे पद पुढील एक वषाªत åरĉ होÁयाची श³यता असेल
तर, संÖथा Âया पदाचा ताबा घेÁयासाठी संभाÓय उ°रािधकारी तयार कł शकते.
उ°रािधकार िनयोजन Ìहणजे जेÓहा पद उपलÊध होते तेÓहा उ¸च Öथानाची भूिमका
ÖवीकारÁयासाठी संभाÓय अिधकाöयास शोधणे आिण िवकिसत करणे. िनवृ°ी, नोकरी
बदलणे, पदोÆनती, आजारपण िकंवा मृÂयू यामुळे ही पदे उĩवू शकतात. ही एक दीघªकालीन
आिण क¤िþत ÿिøया आहे जी संÖथेमÅये योµय उमेदवार आिण ÿितभा िटकवून ठेवÁयास
मदत करते.
दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, उ°रािधकार िनयोजन Ìहणजे सेवािनवृ°ी, राजीनामा,
समाĮी, बदली, पदोÆनती िकंवा मृÂयू या कारणांमुळे संÖथा सोडताना जुÆया अिधकाöयाचे
Öथान घेÁयास स±म असलेÐया भिवÕयातील अिधकाöयांना ओळखÁयाची आिण तयार
करÁयाची पĦतशीर ÿिøया Ìहणून पåरभािषत केले जाते.
४.३.१. उ°रािधकार िनयोजनामÅये साधारणपणे तीन पायöयांचा समावेश होतो:
• मु´य नोकö या आिण Âयां¸या गरजा ओळखणे.
• ती नोकरी भł शकणाö या िविवध उमेदवारांचे ÿिश±ण, िवकास आिण मूÐयांकन
करणे.
• मु´य नोकöयांमÅये ÿभावीपणे बसू शकतील अशा उमेदवारांची अंितम िनवड करणे.
४.३.२. उ°रािधकार िनयोजना¸या अडचणी आिण समÖया:
१) संकुिचत ल±:
उ°रािधकार िनयोजनात िनयो³Âयांस िकंÓहा नायकांस संÖथेĬारे िनयुĉ केलेÐया संभाÓय
नवीन ÓयवÖथापकांवर ल± क¤िþत करÁयास अनुमती देते. कंपनी उ°रािधकार
िनयोजनासाठी कंपनीबाहेरील उमेदवारांचा िवचार कł शकत नाही. हे संÖथे¸या अंतगªत
कायªरत असलेÐयांसाठी कारकìदª िवकासा¸या ŀĶीने चांगले आहे परंतु ते कंपनी¸या
सवō°म िहतसंबंधांची पूतªता करत नाही. ज¤Óहा अंतगªत उमेदवार उ°रािधकार
िनयोजनासाठी योµय नसू शकतो त¤Óहा काही पåरिÖथतéमÅये संघात नवीन कौशÐये
आणÁयासाठी बाĻ उमेदवाराला ÓयवÖथापकाची जागा देणे चांगले असते.
२) ÿतीभाÂमक बुिĦम°ेचे Öथलांतर / कमªचारी उलाढाल:
उ¸च Öतरावरील ÓयवÖथापन , कमªचाö यां¸या लहान गटाला ÿिश±ण आिण पदोÆनतीसाठी
िवकिसत करÁयासाठी शोधते. अशा ÿकारे सवª कमªचारी उ°रािधकारी Ìहणून ओळखले
जाऊ शकत नाहीत. पåरणामी , काही कमªचाö यांना डावललेले आिण कमी कौतुकाची भावना munotes.in

Page 65

कारिक दª ÿगती
65 जाणवू शकते. Âयामुळे ºया ÓयवÖथापकांना ÿिश±ण आिण िवकास उपøमांसाठी िवचारात
घेतले जात नाही Âयांना दुलªि±त वाटू शकते आिण Ìहणून ते संÖथा सोडतात. या
उलाढालीमुळे पदानुøमा¸या खाल¸या आिण मÅयम Öतरावर संÖथेकडे असलेÐया
ÿितभावान कमªचाöयांची सं´या कमी होऊ शकते. यामुळे ÿितभावान ÓयवÖथापक एखाīा
ÿितÖपधê कंपनीसाठी काम कł शकतात िकंवा Âयांचा Öवतःचा Óयवसाय सुł कł
शकतात. पåरणामी Âयां¸या पूवê¸या कंपनीसाठी Öपधाª वाढू शकते.
३) ÿेरणेवर नकाराÂमक ÿभाव:
काही ÿकरणांमÅये दोन िकंवा अिधक समथª उमेदवारांमÅये उ°रािधकारी होÁयाची ±मता
असते. जर नायकाने उ°रािधकार योजना काळजीपूवªक आिण वÖतुिनķपणे हाताळली
नाही तर इतर उमेदवार (उ°रािधकारा¸या िनयोजनासाठी िवचारात न घेतलेले)
उ°रािधकार िनयोजनासाठी िवचारात घेतलेÐया उमेदवाराला जाÖत अनुकुलता िदली जात
असÐयामुळे ÿेåरत Óयĉéचे ÖवारÖय कमी होऊ शकते आिण ते कामा¸या िठकाणी कठोर
पåर®म कł शकणार नाहीत. उ°रािधकारा¸या िनयोजनासाठी िवचारात न घेतलेÐया इतर
कमªचाö यांना वाटेल कì ÿगतीची कोणतीही श³यता नसÐयास Âयां¸या ÿयÂनांचे काहीही
मूÐय नाही.
४) अपुरे ÿिश±ण आिण िवकास:
उ°रािधकार िनयोजनासाठी व संÖथेतील महßवा¸या पदावर काम करÁयासाठी
उ°रािधकारी तयार होÁयाकरता चांगÐया ÿमाणात ÿिश±ण आिण िवकास आवÔयक आहे.
परंतु काहीवेळा िनवृ° होणारे िकंवा नोकरी सोडणारे वåरķ उ°रािधकारी यांना ÿिश±ण
देÁयासाठी सहकायª करत नाहीत. पुरेशा ÿिश±ण आिण िवकासा¸या अभावामुळे एखादा
कमªचारी पदोÆनतीसाठी तयार नसतो आिण यामुळे उ°रािधकार िनयोजनात खंड पडतो.
५) प±पाती िनवड:
ओळखीमुळे काही लोकांना जे पािहजे ते आरामात िमळते आिण उ°रािधकाराचे िनयोजन
याला अपवाद नाही. पुŁषांनी पुŁषांबĥल प±पाती असणे आिण िľयांनी िľयांसाठी
प±पात करणे हे सहज श³य आहे. ºया गटामÅये सवª ÓयवÖथापक पुŁष आहेत, तेथे पुŁष
िनवडताना Âयांचा प±पात असेल ºयामुळे ľीला िनवडणे कठीण होईल. उ°रािधकारा¸या
िनयोजनात आणखी एक समÖया उĩवते जेÓहा उ¸च पातळीचे ÓयवÖथापन जे कमªचारी
Âयां¸यासाठी ŀÔयमान/आवडते आहेत Âयां¸या ÿगतीसाठी िवचार करते. संÖ थेमÅ ये
बö याचदा असे कमªचारी असतात जे स±म आिण पदोÆनतीसाठी इ¸छुक असतात ºयांना
ŀÔ यमानता िकंवा प±पातीपणा नसÐ यामुळे दुलªि±त केले जाऊ शकते.
६) अÓयावसायीकता:
बहòतेक, कौटुंिबक ÓयवसायांमÅये उ°रािधकार िनयोजन आयोिजत करÁयात
अÓयावसाियक ŀĶीकोन असतो. काही कौटुंिबक Óयवसाय उ°रािधकारा¸या िनयोजनाकडे
दुलª± करतात आिण उ°रािधकार िनयोजनास, मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचा अिवभाºय
भाग मानÁयात तयार नसतात. वåरķ पदावरील काही लोक उ°रािधकार िनयोजना¸या munotes.in

Page 66

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
66 ÿिøयेकडे Âयां¸या संभाÓय बाहेर पडÁयाची आठवण Ìहणून पाहतात. उ°रािधकार
िनयोजना¸या महßवावर पुरेसे ÿिश±ण नसÐयामुळे असे घडले. ÓयवÖथापनातील असे
ºयेķ लोक उ°रािधकार िनयोजनाचे महßव कमी करतात.
७) समायोजनाची समÖया:
नवीन उ°रािधकाöयास , नवीन नोकरी¸या मागÁया आिण जबाबदाöयांशी जुळवून घेणे
कठीण होऊ शकते. Âयामुळे Âयाला परवानगी िमळाली तर तो ती नोकरी सोडून Âया¸या
मूळ नोकरीवर परत जाÁयाची श³यता असते िकंवा िनराशेने संÖथा सोडÁयाची श³यता
असते. Âयामुळे, उ°रािधकार िनयोजन ÿिøया पुÆहा सुł करणे आवÔयक होते. यासाठी
बराच वेळ लागतो आिण यामÅये उ°रािधकार िनयोजकां¸या ÿयÂनांची देखील
आवÔयकता असते.
४.३.३. Óयावसाियक संÖकृती – उ°रािधकार िनयोजनातील एक घटक:
उ°रािधकार िनयोजनावर पåरणाम करणारे अनेक घटक आहेत. उ°रािधकारा¸या
िनयोजनावर पåरणाम करणाöया ÿाथिमक घट कांपैकì एक Ìहणजे Óयावसाियक संÖकृती.
"Óयावसाियक संÖकृती " हा शÊद कंपनी¸या धेÍयŀĶीकोनातून सुł होतो. साधारणपणे,
ŀĶी ही एकच वा³यांश असते जी कंपनीचा उĥेश नेमका काय आहे हे सांगते. Óयावसाियक
संÖकृती, लोकांनी कामावर असताना कसे वागले पािहजे, Âयांची कामिगरी कोणÂया
मूÐयांवर चालली पािहजे आिण ŀĶी साÅय करÁयासाठी कोणÂया पĦती लागू केÐया
पािहजेत हे ठरवते.
संÖकृतीमÅये संÖथेची धेÍयŀĶी, मूÐये, िनकष, ÿणाली, ÿतीके, भाषा, गृहीतके, िवĵास
आिण सवयी यांचा समावेश होतो.
संघटनाÂमक संÖकृती अमूतª आहे. हे सवª मूÐये, िवĵास, अपे±ा, ÿथा, सवयी आिण
िनयमांचे संयोजन आहे जे एक मानिसक वातावरण तयार करतात आिण एका िपढीकडून
दुसöया िपढीकडे जातात. कमªचारी आिण संÖथांना एकý ठेवणारा गŌद Ìहणून Âयाचे वणªन
केले जाते. संÖकृती एकतर उ°ेजक घटक िकंवा संÖथेसाठी अडथळा बनू शकते.
उ°रािधकार िनयोजन ही एक आÓहानाÂमक ÿिøया आहे आिण ती संÖथाÂमक
संÖकृतीमुळे ÿभािवत होते. चांगली कॉपōरेट संÖकृती पुढील रीतीने उ°रािधकारा¸या
िनयोजनावर पåरणाम करते:
१) स±म उमेदवारांना आकिषªत करणे:
कमªचारी अशा संÖथांकडे आकिषªत होतात जे कारकìदª वाढी¸या उ°म संधी देतात.
आĵासक Óयावसाियक संÖकृती, कमªचाöयांना संÖथेमÅये िवकिसत होऊ देते ºयामुळे
उ°रािधकार िनयोजनासाठी स±म उमेदवार उपलÊध होतो.

munotes.in

Page 67

कारिक दª ÿगती
67 २) नवीन नोकरीचा खचª कमी करते:
एखाīा संÖथेसाठी स±म मनुÕयबळ िनयुĉ करणे आिण िटकवून ठेवणे हे एक आÓहान
आहे. कमªचारी उलाढाल केवळ खिचªकच नाही तर वेळखाऊ देखील आहे. चांगÐया
कौशÐयासह नवीन उमेदवार िनयुĉ करणे हे ठीक आहे परंतु जर का तो कंपनी¸या
संÖकृतीत न बसणारा असेल तर ते कंपनीसाठी घातक असू शकते. चांगली Óयावसाियक
संÖकृती, संÖथेतील भिवÕयातील महßवा¸या पदांसाठी (उ°रािधकार िनयोजन) िवīमान
कमªचाöयां¸या आशा िजवंत ठेवते. Âयामुळे, उ°रािधकार िनयोजनासाठी नवीन
उमेदवारां¸या िनयुĉìचा खचª कमी होतो.
३) उÂपादकता आिण कामिगरी वाढते:
चांगली Óयावसाियक संÖकृती, कमªचाöयांमÅये कंपनीबĥल आपलेपणाची भावना िवकिसत
करते. ते अपे±ेपे±ा जाÖत काम करतात. कायªÖथळा¸या संÖकृतीचे चांगले आकलन
संÖथेमÅये संघकायª भावना िवकिसत करते. याचा पåरणाम शेवटी कमªचाö यांना Âयांचे
सवō°म देÁयावर होतो, ºयामुळे उÂपादकता आिण कामिगरी वाढते. उ¸च उÂपादकता
आिण चांगली कामिगरी असलेÐया कमªचाö यांना नजीक¸या भिवÕयात ÿमुख पदे भरÁयाची
øमवारी िनयोजनात वाजवी संधी िमळते.
४) नोकरीचे अिधकतम समाधान:
चांगली कॉपōरेट संÖकृती, नोकरीत िÖथरता , कारकìदª िवकास आिण आरामदायी कायª व
जीवन संतुलन ÿदान करते. याचा अथª असा होतो कì कमªचाö यांना कामात समाधान आहे
कारण काम Âयां¸या अपे±ा पूणª करत आहे. समाधानी कमªचारी संघटनेसाठी एकिनķ आिण
समिपªत राहतात. Ìहणून, जेÓहा एखाīा संÖथेमÅये उ¸च पदे åरĉ होतात तेÓहा ते
उ°रािधकार िनयोजनासाठी योµय मानले जातात.
५) कमªचारी िटकवून ठेवणे:
बरेच कमªचारी Âयां¸या संÖथे¸या Óयावसाियक संÖकृतीशी सहसंबंिधत होत नाहीत Ìहणून
ते संÖथा सोडतात. ÿÂयेक कायªÖथळाचे उिĥĶ सवªसमावेशकता आिण िविवधतेला चालना
देणे हे असले पािहजे, जे कमªचाö यांना िटकवून ठेवÁयास मदत करते. भिवÕयातील आिण
जबाबदार पदांसाठी (उ°रािधकार िनयोजन) िनयोजन करताना कमªचाö यांना िटकवून
ठेवÁयाचे महßवपूणª योगदान आहे.
६) कमªचाö यांची ÓयÖतता वाढवते:
चांगÐया पĦती आिण Óयावसाियक संÖकृती, संघ सदÖयांना कामाबĥल अिधक उÂकट
बनवते आिण उ¸च कमªचाö यांची ÓयÖतता वाढवते. चांगÐया ÿकारे कामात गुंतलेले कमªचारी
उ°रािधकारा¸या िनयोजनास अनुकूल असतात.

munotes.in

Page 68

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
68 ४.४ सारांश कारकìदª ÿगती ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे उīोगांमधील Óयावसाियक नवीन
कारिक दêची उिĥĶे आिण अिधक आÓहानाÂमक नोकरी¸या संधी साÅय करÁयासाठी
कमªचाöयांचे कौशÐय संच आिण ŀढिनIJयाचा वापर करतात. काही कंपÆया, कारकìदª ÿगती
कायªøम ऑफर करतात जे िवīमान कमªचाöयांना कंपनीमÅये जाÁयाची परवानगी देतात.
उ°रािधकार िनयोजन , ºयाला िवशेषत: ÓयवÖथापन उ°रािधकारी िनयोजन असे संबोधले
जाते, Âयात मूÐयांकन आिण ÿिश±णा¸या संघिटत ÿिøयेĬारे संÖथेमÅये ÿमुख पदे
घेÁयासाठी संभाÓय उ°रािधकारी िकंवा कंपनीमधील िकंवा बाहेरील लोकांचे ÿिश±ण
आिण िवकास यांचा समावेश होतो.
४.५ ÖवाÅयाय åरĉ जागा भरा:
१) ___________ ही Âया¸या/ित¸या जीवनातील िविवध पैलूंमÅये जाणीवपूवªक
Öवतःला सुधारÁयाची ÿिøया आहे.
(Öवयं-िवकास, बडतफê, बदली)
२) _________ Ìहणजे िवīमान ²ानामÅये अिधक ²ान जोडून ²ानाची गुणव°ा
सुधारणे.
(पदोÆनती, ²ान समृĦी, बडतफê)
३) _________ ही एखाīा कमªचाöयाची Âया¸या सÅया¸या नोकरीतून दुसöयाकडे
जाÁयाची ऊÅवª हालचाल आहे जी उ¸च दजाªची, नोकरी¸या जबाबदाöया आिण
वेतन देते.
(बदली, कामिगरी मूÐयांकन, पदोÆनती)
४) _________ Ìहणजे जबाबदाö या िकंवा मोबदला बदलÁया¸या िवशेष
संदभाªिशवाय कमªचाö याचे एका कामातून दुसö या नोकरीत Öथलांतर करणे.
(बदली, ÿिश±ण, उलाढाल)
५) _________ ही नजीक¸या भिवÕयात åरĉ होणाö या संÖथेतील ÿमुख पदे
भरÁयासाठी आगाऊ िनणªय घेÁयाची ÿिøया आहे.
(Öवयं-िवकास, उ°रािधकार िनयोजन , बदली)
सÂय िक असÂय ते सांगा:
१) Öवयं-जागłकता िनमाªण करणे हा कमªचाö यांना Öवयं-िवकासाची संधी ÿदान
करÁयाचा एक मागª आहे. सÂय
२) जबाबदाöया बदलÐयाने ²ान समृĦ होÁयास मदत होते. असÂय munotes.in

Page 69

कारिक दª ÿगती
69 ३) गुणव°ा Ìहणजे जसजसे वय वाढते तसतसे कमªचाöयाला पुढील Öतरावर पदोÆनती
िमळते. असÂय
४) कमªचाö यांची चुकìची िनवड आिण िनयुĉì सुधारÁयासाठी दंडाÂमक बदली केली
जाते. असÂय
५) संÖथेमÅये, बडतफêचे ÖपĶ धोरण तयार केले पािहजे. सÂय
जोड्या जुळवा: गट - अ गट - ब १) गैरवतªन अ) पåरसंवाद आिण कायªशाळा २) अĶपैलुÂव बदली ब) प±पाती िनवड ३) ²ान समृĦी क) कमªचारी बडतफêची कारणे ४) कारकìदª ÿगती ड) नोकरीचे पåरĂमण ५) उ°रािधकार िनयोजनातील समÖया इ) एखाīा¸या कारिकदêची ऊÅवªगामी ÿगती
थोड³यात उ°रे िलहा:
१) Öवयं-िवकास यंýणा थोड³यात ÖपĶ करा.
२) ²ान समृĦी संकÐपनेची चचाª करा.
३) खालीलपैकì एक टीप िलहा:
• पदोÆनतीचे ÿबंधन
• बदÐयांचे ÿबंधन
• बडतफêचे ÿबंधन
४) उ°रािधकार िनयोजन संकÐपनेचे वणªन करा. उ°रािधकार िनयोजनामÅये कोणÂया
अडचणी आिण समÖया असतात?.
५) "संÖकृती- उ°रािधकार िनयोजनातील एक घटक" थोड³यात ÖपĶ करा.
४.६ संदभª  https://www.hrhelpboard.com/training -development.htm
 https://www.businessstudynotes.com/hrm/training -
development/training -evaluation -methods/
 https://www .whatishumanresource.com/performance -appraisal -
process munotes.in

Page 70

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
70  https://www.mbaskool.com/business -concepts/human -resources -hr-
terms/ 15103appraisal -interview.html
 https://w ww.centraltest.com/blog/how -facilitate -personal -
development -employee motivation -and-well-
being#:~:text=Provide %20personal %20development %20resources,
and%20career %20coaching %20sessions %2C%20 इ.
 https://accountlearning.com/basis -of-promotion -merit -vs-seniority -
sound -promotion -policy/
 https://www.accountingnotes.net/human -resource -
anagement/promotion/promotion/ 17674
 https://www.yourarticlelibrary.com/hrm/job -transfers -definition -need -
policy -and-types/ 35325
 https://fleximize.com/articles/ 001888/4 -common -reasons-for-
dismissal
 https://www.citeman.com/ 10973-managing -dismissals.html
 https://profiles.uonbi.ac.ke/mercy_gacheri/files/succession_planning_
challenges.pdf
 https://www.economicsdiscuss ion.net/human -resource -
management/succession -planning/ 31877
 https://www.talentlms.com/blog/training -challenges -solutions -
workplace/
 https://knowledgebase.raptivit y.com/ 6-challenges -that-corporate -
trainers -face/

*****

munotes.in

Page 71

71 ५
औīोिगक संबंध कायदा
ÿकरण संरचना
५. ० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ औīोिगक संबंध कायदा
५.३ कामगार संघटन कायदा
५.४ कारखाना कायदा १९६१
५.५ औīोिगक िववाद कायदा १९५०
५.६ सारांश
५.७ ÖवाÅयाय
५.८ संदभª
५.० उिĥĶ्ये या घटकाचा अËयास पूणª केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील.
 औīोिगक संबंध कायदा ही संकÐपना समजणे
 (ůेड युिनयन कायदा) कामगार संघटना कायदा व कारखाना कायīातील बदलांची
मािहती घेणे
 मिहला आिण बाल कायīातील बदलांबĥल जाणून घेणे
 सामािजक सुर±ा बदलांबĥल जाणून घेणे
 कमªचारी कायīातील बदल समजणे
५.१ ÿÖतावना उīोग हा कोणÂयाही देशाचा आिण Âया¸या आिथªक िवकासाचा कणा असतो. या ±ेýामुळे
केवळ आिथªक चालनाच िमळत नाही, तर गåरबी दूर करणे, रोजगार, समानता,इ. अनेक
समÖयांचे िनराकरण करÁयास मदत होते. देशा¸या सवा«गीण िवकासात आिण सुधारणेमÅये
या ±ेýाचे खूप महÂव असÐयाने Âयाचे योµय ÓयवÖथापन करणे महÂवाचे आहे. हे ±ेý
मु´यÂवे उÂपादना¸या घटकांशी आिण तेही कामगारांशी संबंिधत असÐयाने हे कायª
खरोखर महÂवाचे आहे. ÓयवÖथापन आिण कामगार यां¸यामधील संबंध योµयåरÂया
हाताळले पािहजेत आिण िनयंिýत केले पािहजेत. या कायाªमुळे औīोिगक कायदा Öथापन munotes.in

Page 72

Óय
72 झाला. जो िनयोĉा (मालक) आिण कमªचारी संबंध, कामगार संघटना यां¸यातील योµय
परÖपरसंबंध हाताळतो.
औīोिगक संबंध वै²ािनक ŀĶीकोन, समÖया सोडिवणे आिण नैितकतेशी संबंिधत आहे.
त²ांचा असा िवĵास आहे कì, ®म हे पåरपूणª ÖपधाªÂमक बाजारपेठ¤शी संबंिधत नाही.
पåरणामी िनयो³Âयाकडे (मालकाकडे) अिधक चांगली सौदेबाजीची शĉì असते, ºयामुळे
िहतसंबंधाचा संघषª होतो. मालक आिण कमªचारी यां¸यातील संबंधांची काळजी घेÁयासाठी
काही संÖथाÂमक हÖत±ेप Ìहणून १९४६ मÅये औīोिगक संबंध कायदा लागू झाला.
५.२ औīोिगक संबंध औīोिगक संबंध Ìहणजे बहòिवīाशाखीय ÖवŁपाचा संदभª जो िनयोĉा (मालक), कमªचारी
आिण राºय यां¸यातील संबंध पåरभािषत करतो.
जे. टी. डनलॉप यां¸या मतानुसार - ‚औīोिगक संबंध हे ÓयवÖथापक, कामगार आिण
सरकार¸या शाखांमधील जटील ÖवŁपाचे परÖपरसंबंध आहेत.‛
५.२.१ औīोिगक संबंधांची वैिशĶ्ये:
1) रोजगार संबंध: मालक (िनयोĉा) व कमªचारी या दोन प±ांमधील औīोिगक संबंध हे
औīोिगक उपøमामÅये अिÖतÂवात असलेÐया रोजगार संबंधाचे पåरणाम आहे.
२) िनयम आिण िनयमन : मालक आिण कमªचाöयांमÅये सुसंवाद आिण परÖपराÅये
चांगले संबंध राखÁयासाठी औīोिगक संबंधामधील िनयम व िनयमन पåरभािषत
करते.
३) सरकारी हÖत±ेप: शासकìय कायदे, िनयम, करार, अटी, सनद, इ. Ĭारे औīोिगक
संबंधांना आकार देÁयासाठी हÖत±ेप करते.
४) अनेक प±: मालक आिण Âया¸या संघटना, कमªचारी आिण Âयां¸या संघटना आिण
सरकार हे मु´य प± आहेत.
५) गितमान ÖवŁप : औīोिगक संबंध गितमान आिण िवकिसत ÖवŁपाची संकÐपना
आहे. ते िÖथर ÖवŁपाचे नाही. जेÓहा उīोगांमÅये बदल होतात, उīोगांची पåरिÖथती
बदलते, संरचना बदलते तेÓहा ते बदलांना सामोरे जातात.
५.२.२ औīोिगक संबंधांची उिĥĶ्ये:
१) औīोिगक लोकशाही राखणे: औīोिगक ÓयवÖथापन आिण नÉयात कामगारांचा
सहभाग सुिनिIJत कŁन ÂयाĬारे औīोिगक संबंध आिण उīोगात लोकशाही
वातावरण िटकवून ठेवÁयास मदत करतात.
२) उÂपादकता राखणे: कमªचाöयांची अनुपिÖथती कमी कŁन आिण कमªचाöयांची
उÂपादकता वाढवून औīोिगक संबंध कामगार उलाढाल आिण उÂपादकता िटकवून
ठेवÁयास मदत करतात. munotes.in

Page 73

औīोिगक संबंध कायदा
73 ३) कामगारांचा सहभाग: औīोिगक संबंध हे कमªचाöयांना िनणªय ÿिøयेमÅये आिण
धोरणे तयार करÁयात योµय मत देऊन कामगारांचा ÓयवÖथापनात सहभाग सुिनिIJत
करतात.
४) िÓदमागê संÿेषण: औīोिगक संबंध योµय आिण सुलभ संÿेषण ÿÖथािपत कŁन
ÿÂयेक प±ाला अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास मदत करतात आिण अशा
ÿकारे उ¸च मनोबल आिण िशÖत राखतात.
५) िहतसंबंधांचे र±ण: औīोिगक संबंध, उīोगातील सवª िवभागातील परÖपर
समंजसपणा आिण सĩावना उ¸च पातळीवर सुरि±त कŁन कामगार तसेच
ÓयवÖथापनाचे िहत जपÁयास मदत करतात.
६) औīोिगक िववाद कमी करणे: औīोिगक संबंध, कामगारांना चांगले राहणीमान
आिण कामकाजाचा दजाª देऊन औīोिगक सवª ÿकारचे संघषª टाळले जातात आिण
औīोिगक शांतता सुिनिIJत केली जाते.
७) सरकारी िनयंýण: औīोिगक संबंध, तसेच तोट्यात चालणाöया औīोिगक घटकांवर
सरकार िनयंýण ठेवते आिण कमªचाöयां¸या (रोजीरोटीचे) उपिजिवकेचे र±ण करते.
५.२.३ अलीकडील बदल / दुŁÖती:
औīोिगक संबंध संिहता २०२० नुसार औīोिगक कायīातील अलीकडील बदल -
 ‘संप’ Ìहणजे उīोगातील ५०% िकंवा अिधक कामगार एकिýतपणे एक िदवस
ÿासंिगक सुĘी घेतात.
 िनयो³Âयाला (मालकाला) १४ िदवस अगोदर संपाची सूचना िदÐयािशवाय कोणताही
कमªचारी संपावर जाऊ शकत नाही. ही सूचना ६० िदवसांसाठी वैध असते.
५.३ कामगार संघटना कायदा (ůेड युिनयन कायदा) १९ Óया शतकात भारता¸या िविवध भागांमÅये कपड्यां¸या िगरÁया सुŁ झाÐया आिण
Âयामुळे भारतात औīोिगक कामगारांची िनिमªती झाली. याचकाळात कामगारां¸या संपा¸या
आिण आंदोलना¸या अनेक घटना नŌदिवÐया गेÐया. पåरणामी कामगार संघटनांचे िनयमन
आिण सखोल िनåर±ण करÁयासाठी अनेक िनयम तयार करÁयासाठी १९२६ मÅये (ůेड
युिनयन कायदा) कामगार संघटना कायदा पारीत (मंजूर) करÁयात आला.
भेदभाव आिण अनूिचत Óयापार पÅदतीपासून कामगारां¸या िहताचे र±ण करÁया¸या
उĥेशाने कामगार संघटना कायदा तयार करÁयात आला. कामगारां¸या कायदेशीर
संघटनेसाठी कामगारां¸या संघटनांची नŌदणी आवÔयक आहे. हा कायदा केवळ
कामगारांनाच संर±ण देत नाही तर ÓयवÖथापन आिण कामगार यां¸यातील सामूिहक
वाटाघाटी यंýणा कायाªÆवीत करतो.
munotes.in

Page 74

Óय
74 ५.३.१ १९२६ ¸या कामगार संघटना कायīाची उिĥĶ्ये:
१) कामगारांची सुर±ा सुिनिIJत करणे: कामगारांचा रोजगार कपात करणे, कामावŁन
काढून टाकणे, टाळेबंदी यापसून कामगार संघटना कायदा कामगारांना सुर±ा ÿदान
करतो.
२) चांगला आिथªक परतावा िमळणे: कामगार संघटना कायदा िनयिमत कालावधीने
वेतनवाढ, उ¸च दराने बोनस, अनुदािनत कॅिÆटन (उपहारगृह) आिण वाहतूक सुिवधा,
इतर भ°े सुिनिIJत करतो.
३) ÓयवÖथापनावर ÿभाव टाकÁयासाठी सुरि±त शĉì: ÓयवÖथापकìय िनणªय घेÁयात
आिण धोरणे तयार करÁयात कामगारांचा सहभाग िनिIJत केला जातो.
४) सरकारवर ÿभाव पाडÁयासाठी सुरि±त Óयĉì: कामगार कायदे संमत करÁयासाठी
सरकारने तरतूद केली पािहजे. ºयामुळे कामगार आिण Âयां¸यावर अवलंबून
असणाöयां¸या तøारéचे िनवारण होईल. तसेच कामाची पåरिÖथती, सुरि±तता,
कÐयाण, सुर±ा आिण सेवािनवृ°ीचे फायदे िमळणे श³य होईल.
५.३.२ कामगार संघटना कायīाचे महÂवाचे मुĥे:
 कामगारांना राÖत वेतन
 कायªकाळाची सुर±ा आिण सेवे¸या पåरिÖथतीत सुधारणा
 पदोÆनती आिण ÿिश±णा¸या संधी
 काम आिण राहÁयाचा दजाª सुधारणे
 शै±िणक, सांÖकृितक आिण मनोरंजना¸या सुिवधा ÿदान करणे
 तांिýक ÿगतीमÅये सहकायª करणे आिण कामकाज सुलभ करणे
 कामगारांची Âयां¸या उīोगाशी संबंधीत िहतसंबंधांची ओळख वाढिवणे
 उÂपादन पातळी सुधारÁयासाठी योµय ÿितसाद व सहकायª देणे आिण उÂपादकता,
िशÖत व गुणव°ेची उ¸च मानके राखणे
 वैयिĉक आिण सामूिहक कÐयाणासाठी ÿोÂसाहन देणे
५.३.३ कामगार संघटनेची िनिमªती आिण नŌदणी:
कामगार संघटन कायīाचे कलम ४-९ हे कामगार संघटनेची िनिमªती आिण नŌदणीशी
संबंधीत आहे. munotes.in

Page 75

औīोिगक संबंध कायदा
75  नŌदणीची पÅदत - कलम (४): सात िकंवा सातपे±ा जाÖत सदÖय Âयांची नावे देऊन
कामगार संघटने¸या नŌदणीसाठी अजª कŁ शकतात.
 नŌदणीसाठीचा अजª-कलम (५): सदÖयांनी कामगार संघटने¸या नŌदणीसाठी
कामगार संघटने¸या रिजÖůारकडे अजª करणे आवÔयक आहे. यासाठी पुढील मािहती
देÁयात यावी
अ) कामगार संघटने¸या नŌदणीसाठी अजª करणाöया सदÖयाची नावे, प°े आिण Óयवसाय
ब) कामगार संघटनेचे नाव आिण मु´य कायाªलयाचा प°ा
क) पदािधकाöयांचे पद, नाव, Óयवसाय आिण िनयमाची ÿत अजाªमÅये िनयमाची ÿत
असणे आवÔयक आहे.
अजाªसोबत िनयमाची ÿत कलम (६). या िनयमा¸या ÿतीमÅये
अ) कामगार संघटनेचे नाव
ब) कामगार संघटनेचे उिĥĶ
क) कामगार संघटने¸या िनधीचा वापर करÁयाचा उĥेश
ड) कामगार संघटनेचे सभासद शुÐक हे कोणÂयाही úामीण भागातील कामगारांसाठी १
Łपये ÿती Óयĉì पे±ा कमी नसावे. तर संघटीत ±ेýातील कामगारांसाठी ÿती Óयĉì
३ Łपये आिण इतर ÿकार¸या कामगारांसाठी १२ Łपये ÿती Óयĉì असते.
 िनबंधकांचे (रिजÖůार)चे अिधकार - कलम (७): अजª ÿाĮ झाÐयावर आवÔयकता
असÐयास कोणÂयाही अितåरĉ तपशीलासाठी , मािहतीसाठी िनबंधक मािहती मागू
शकतात.
 नŌदणी आिण ÿमाणपýे - कलम (८ व ९): आवÔयक असणाöया सवª कागदपýांची
पूतªता व संकलन झाÐयावर िनबंधक कामगार संघटनांची नŌदणी करतात आिण
नŌदणी बाबतचे ÿमाणपý देतात.
 कामगार संघटनेचा िनधी: नŌदणीकृत कामगार संघटना आपली कतªÓये पार
पाडÁयासाठी पुढील ÖवŁपात िनधी उभाŁ शकतात.
अ) सामाÆय िनधी
ब) वेगळा िनधी (वगêकृत िनधी)
कामगार संघटना कायदयातील कलम १५ हे पदािधकाöयांचे वेतन, भ°े आिण खचª,
ÿशासकìय खचª, भ°े, इ. तसेच कामगार संघटनांमुळे काही आिथªक नुकसान झाले असेल
तर सदÖयांसाठी िकंवा सदÖयांवर अवलंबून असलेÐयांसाठी शै±िणक खचª, सभासदांसाठी munotes.in

Page 76

Óय
76 धािमªक कायाªसाठीचा खचª इ. बाबत सामाÆय िनधीचा वापर करÁयाबाबत तरतूद केली
आहे.
कायīाचे कलम १६ हे राजकìय उĥेशाÖतव ठेवलेÐया Öवतंý िनधीशी संबंधीत आहे.
५.३.४ कामगार संघटन कायīातील बदल:
कामगार संघटना कायīामÅये अनेक वेळा सुधारणा करÁयात आÐया. परंतू सवाªत
महÂवाची दुŁÖती ही २००१ मÅये करÁयात आली होती. सदर कायīात अिधक
पारदशªकता आणÁयासाठी आिण भारतातील कामगार संघटनांना अिधक समथªन
देÁयासाठी आिण एकािधक कामगार संघटनांची सं´या मयाªिदत करÁयासाठी लागू
करÁयात आला आहे. १ जानेवारी २०१३ रोजी कामगार आिण रोजगार मंýी संतोष कुमार
गंगवार यांनी लोकसभेत िवधेयक मंजूर कŁन २०१९ मÅये कायīात सुधारणा केली.
कामगार आिण रोजगार मंýी संतोष कुमार गंगवार यांनी ८ जानेवारी २०१९ रोजी
लोकसभेत कामगार संघटना (सुधारणा) िवधेयक २०१९ सादर केले होते. Ļा िवधेयकात
कामगार संघटना कायदा १९२६ मÅये कामगार संघटनांची नŌदणी आिण िनयमनासाठी
तरतूद केली आहे.
हे िवधेयक क¤þ आिण राºय सरकारĬारे अनुøमे क¤þीय आिण राºय Öतरावर कामगार
संघटना िकंवा कामगार संघटनां¸या संघराºय Öथापनेला (फेडरेशनला) माÆयता देÁयाची
तरतूद करÁयास आúही आहे. अशा कामगार संघटनांना क¤þीय कामगार संघटना िकंवा
राºय कामगार संघटना Ìहणून ओळखÐया जातात.
क¤þ िकंवा राºय सरकार पुढील बाबéसाठी िनयम तयार करते ते पुढीलÿमाणे
१. अशा क¤þीय िकंवा राºय संघटनांची माÆयता आिण
२. अशा माÆयतेमुळे उĩवलेÐया िववादांवर िनणªय घेÁयाचे अिधकार आिण अशा
िववादांवर िनणªय घेÁयाची पĦती
खालील दुरÖÂया ÿामु´याने कामगार संघटना कायīांतगªत केÐया आहेत.
● कलम २८ (अ): या कायīात एक नवीन कलम अंतभूªत करÁयात आले कì, कामगार
संघटना िकंवा कामगार संघटनेचे क¤þीय संघराºय (फेडरेशन) क¤þीय Öतरावर क¤þीय
संघ आिण राºय Öतरावर राºय संघ Ìहणून ओळखले जाईल.
● कलम २९ (अ): १) क¤þ सरकार िविहत हेतूसाठी माÆयता देÁयाची पÅदत, िववादावर
िनणªय घेÁयाचे अिधकार आिण अशा िववादावर िनणªय घेÁयाची पÅदती यासाठी
िनयमन कŁ शकते. २) राºय सरकार िविहत उĥेशासाठी माÆयता देÁयाची पÅदत,
िववादावर िनणªय घेÁयाचे अिधकार आिण अशा िववादावर िनणªय घेÁयाची पÅदत, इ.
बाबत िनयमन कŁ शकते.
munotes.in

Page 77

औīोिगक संबंध कायदा
77 ५.४ कारखाना कायदा औīोिगक रोजगारा¸या अटéचे िनयमन करÁयासाठी युनायटेड िकंगडम मÅये (U.K.)
१८३३ मÅये कारखाना कायदा ÿथम समािवĶ करÁयात आला. सुŁवाती¸या कायīांमÅये
मु´यÂवे कापूस िगरÁयांमÅये काम करणाöया लहान मुलांचे कामाचे तास आिण नैितक
कÐयाण यांचे िनयमन करÁया¸या अटéचा समावेश होता. हा कायदा कामा¸या पåरिÖथतीचे
िनयमन करतो तसेच आरोµय, सुर±ा आिण कामा¸या पåरिÖथतीशी संबंधीत तरतूदी िवशद
करतो. कारखाना कायदा जवळपास १०० वष¥ जुना आहे. परंतू भारतात तो जवळपास एक
दशकानंतर आला. १८५४ मÅये मुंबईत कापूस वľोīोग सुŁ झाला. Âयात चळवळीला वेग
आला आिण १८७० पय«त मुंबई, नागपूर, कानपूर आिण मþास येथे अनेक कारखाने
अिÖतÂवात आले. १८७३ मÅये िबहारमÅये लोखंड आिण पोलादाचे कारखाने सुŁ
करÁयात आले. १८८१ पय«त बंगालमÅये ५००० यंýमाग कारखाÆयांची Öथापना झाली.
संपूणª भारतात कारखाÆयां¸या वाढÂया सं´येमुळे कमी वयात मिहला आिण मुलां¸या
रोजगाराशी संबंधीत कामाचे तास, धोकादायक आिण अÖव¸छ कामाची पåरिÖथती अशा
अनेक समÖया उĩवू लागÐया. Âयामुळे Âयांना संर±ण देÁयासाठी संर±णाÂमक कामगार
कायīाची तीĄ गरज भासू लागली तेÓहा भारत सरकारने १८९० मÅये कारखाना आयोग
नेमला.
१८९१, १९११, १९२२, १९३४, १९४८, १९७६ आिण १९८७ मÅये सदर कायīात
सुधारणा करÁयात आÐया परंतू १९४८ मÅये मोठ्या ÿमाणात सुधारणा करÁयात आÐया.
कारखाना कायदा १९४८ हा कारखाÆयांमधील आरोµय, सुर±ा, कामगार कÐयाण , कामाचे
तास, कामगारांचे िकमान वय या संदभाªत अिधक Óयापक आहे. कारखाना कायदा १९४८
हा कारखाÆयातील संपूणª दैनंिदन काय¥ िनयंिýत करतो. हा कायदा जÌमू आिण काÔमीरसह
संपूणª भारतामÅये िवÖतारलेला आहे.
या आयोगा¸या िशफारशी¸या आधारे १८९१ मÅये एक कायदा मंजूर करÁयात आला.
ºयामÅये ५० िकंवा Âयाहóन अिधक Óयĉì कायªरत असलेÐया जागेचा समावेश
करÁयासाठी कारखाÆया¸या Óया´येत सुधारणा करÁयात आली. कारखाना आिण उīोग
या सं²ा जरी एकमेकांना बदलून वापरÐया जात असÐया तरी ÿÂय±ात तसे नाही. कारण
उīोग ही सं²ा जेथे Óयापार, Óयापारी Óयवहार केले जातात Âयास संबोधले जाते आिण
कारखाना ही सं²ा जेथे उÂपादनासंबंधी िविवध िøया केÐया जातात Âया िठकाणाला
कारखाना असे संबोधतात.
५.४.१ कारखाÆयाची Óया´या :
कारखाना अिधिनयम १९४८ नुसार कलम २(एम) अंतगªत कारखाना Ìहणजे कोणताही
पåरसर जेथे
१. दहा िकंवा Âयाहóन अिधक कामगार काम करीत आहेत िकंवा मागील बारा मिहÆयां¸या
कोणÂयाही िदवशी हे कामगार काम करीत आहे आिण जेथे उÂपादन ÿिøया िवīुत
शĉìĬारे िकंवा सामाÆयत: चालिवली जाते असा पåरसर munotes.in

Page 78

Óय
78 २. वीस िकंवा Âयाहóन अिधक कामगार काही भागातील उÂपादन ÿिøयेत िकंवा मागील
बारा मिहÆयां¸या कालावधीतील कोणÂयाही िदवशी काम करतात.
या कायīामÅये खाणकाम कायदा १९५२ ¸या कायīांतगªत अधीन असलेÐया खाणीचा
समावेश नाही िकंवा सशľ दल, मोबाईल युिनट, रेÐवे शेड, हॉटेल (उपहारगृहे), रेÖटॉरंट
िकंवा खाÁयाचे िठकाण, इ. जे िवīुत शĉìसह िकंवा सामाÆयपणे चालते असा पåरसर.
कामगार - ‘कामगार’ Ìहणजे जी Óयĉì मु´य िनयो³Âया¸या (मालका¸या) मािहती िशवाय
कंýाटदारांकडून ÿयÂन िकंवा कोणÂयाही मÅयÖथांĬारे िकंवा नोकरी देणाöया मÅयÖथांĬारे
कामावर घेतलेली Óयĉì आिण अशा Óयĉìला मोबदला असो वा नसो अशी Óयĉì
कोणÂयाही उÂपादन ÿिøयेत वापरÐया जाणाöया यंýसामुúीशी संबंधीत काम िकंवा
उÂपादन ÿिøयेशी संबंधीत िकंवा इतर कोणÂयाही ÿकार¸या कामासाठी नेमलेली Óयĉì
Ìहणजे कामगार होय.
५.४.२ कारखाना कायīातील महÂवा¸या तरतूदी:
कारखाना कायīात कामगारां¸या आरोµय आिण सुर±ा तसेच कÐयाणाबाबत महÂवा¸या
तरतूदéचा समावेश आहे. Âया तरतूदी पुढीलÿमाणे
Öव¸छता - कलम ११:
 सवª दरवाजे, िखड³या, आतील िभंती, छत, िवभाग ५ वषाªतून िकमान एकदा रंगिवणे
आवÔयक आहे.
 ÿÂयेक कारखाÆयात कामगारां¸या वापरासाठी पुरेशा आिण योµय सुिवधा पुरिवÐया
जाÓयात आिण Âयाची देखभाल केली जावी. पुŁष आिण मिहला कामगारांना
कामामÅये पडताळणीची Öवतंý सुिवधा पुरिवÐया जाÓयात.
 कचरा आिण सांडपाÁयाची िवÐहेवाट - कलम १२: उÂपादन ÿिøयेतील सांडपाणी
आिण कचöयावर ÿिøया करÁयासाठी ÓयवÖथा करणे अिनवायª आहे तसेच Âयांची
योµय िवÐहेवाट लावणे आवÔयक आहे.
 वायुवीजन आिण तापमान - कलम १३: पुरेसा नैसिगªक ÿकाश आिण हवेचे
अिभसरण होÁयासाठी कारखाना योµयåरÂया हवेशीर असावा. कामगारांना आरामात
काम करता यावे Ìहणून योµय तापमान असणे आवÔयक आहे.
 धूळ आिण धूर - कलम १४: िन:शेष ºवलन इंिजन (ए³झॉÖट कमबÖटन इंिजन)
कारखाÆया¸या बाहेर चालवले जाणे आवÔयक आहे कì जेणेकŁन कामगारांना
हानीकारक िकंवा आरोµयास अिहतकारक धूळ ĵासाĬारे घेतली जाणार नाही.
 कृिýम आþीकरण - कलम १५: कारखाÆया¸या बाबतीत जेथे आþªता कृिýमåरÂया
वाढिवली गेली आहे तेथे कृिýम आþªतेची पातळी सतत तपासÁयासाठी तरतूदी
अिनवायª केÐया पािहजेत आिण आþªतेचे िविहत मानक देखील अिनवायª केले munotes.in

Page 79

औīोिगक संबंध कायदा
79 पािहजेत. कृिýम आþीकरणासाठी सावªजिनक ÓयवÖथेकडून वापरÁयात आलेले पाणी
हे शुÅदीकरणानंतर वापरले जावे.
 जाÖत गदê - कलम १६: ÿÂयेक कारखाÆयाने ÿित कामगार १४.२ घनमीटर जागा
कामगारांना काम करÁयासाठी ठेवावी आिण तेथील छÈपर हे जिमनीपासून ५ मीटर
अंतरावर असावे.
 ÿकाश - कलम १७: पुरेशा आिण योµय ÿकाशासाठी योµय तरतूद करणे आवÔयक
आहे . डोळे िदपवून टाकणारा झगझगीत ÿकाश टाळÁयासाठी नैसिगªक आिण कृिýम
अशा दोÆही ÿकाशाची तरतूद करणे आवÔयक आहे.
 िपÁयाचे पाणी - कलम १८: कारखाÆयांनी सुरि±त िपÁया¸या पाÁया¸या
पुरवठयासाठी तरतूद करणे आवÔयक आहे. धूÁया¸या िठकाणापासून, मलमूýमागêके
पासून, सांडपाÁयापासून, थुंकÁयापासून िकमान ६ मीटर अंतरावर िपÁया¸या
पाÁयाची ÓयवÖथा असावी.
 शौचालये आिण मूýालये - कलम २०: पुरेशी शौचालये आिण मूýालये Öव¸छ आिण
योµय ÿकाश ÓयवÖथा असलेली असावीत.
 थुंकदाणी - कलम २०: पुरेशा ÿमाणात ठेवलेÐया थुंकदाÁया या Öव¸छ ठेवलेÐया
असाÓयात.
५.४.३ कारखाना कायīातील सुधारणा:
कामगारांचे शोषण होत असÐयाचे ल±ात येताच कारखाना कायदा १९३४ मÅये १९४८
साली सुधारणा करÁयात आÐया. कामगारांची पåरिÖथती सुधारÁयासाठी काही सुधारणा
करÁयात आÐया.
सुरि±तता उपाय:
 ‚कारखाना‛ हा शÊद आ°ा वीज वापरणाöया १० िकंवा Âयाहóन अिधक कामगार काम
करणाöया कोणÂयाही आÖथापनासाठी िकंवा वीज वापरत नसलेÐया २० पे±ा जाÖत
कामगार काम करणाöया कोणÂयाही आÖथापनासाठी उĥेशून वापरला जाऊ लागला.
 ºया बालकांचे १४ वष¥ वयाचे पुणª झाले आहेत तेच फĉ काम करÁयास पाý आहेत.
 कोणतेही मूल सकाळी ६ पूवê आिण सायंकाळी ७ नंतर काम कŁ शकत नाही.
 मुलांसाठी कामाचे तास हे ४ ते ५:३० तास इतके असावेत.
 मुलांचे आरोµय, सुरि±तता आिण कÐयाण यावर िवशेष ल± क¤िþत करणे आवÔयक
आहे. munotes.in

Page 80

Óय
80 कÐयाणकारी उपाय :
 कामगारांचे मानिसक, शाåररीक, भाविनक आिण नैितक आरोµय सुिनिIJत असावे.
 कामा¸या िठकाणची पåरिÖथती अनुकूल असावी.
 कामगारांसाठी केलेÐया कÐयाणकारी उपयांमुळे कामगारांची मालकांÿित /
िनयो³Âयाÿित बांिधलकì, ÿामािणकपणा आिण िनķा सुिनिIJत होईल.
 कामगारांना काम करताना घातलेले कपडे धुÁयासाठी आिण सुकिवÁयासाठी सुिवधा
उपलÊध करावी.
 कामगारांना कामा¸या िठकाणी िव®ांती घेÁयासाठी तसेच बसÁयाची सुिवधा करावी.
 कामगारांसाठी ÿथमोपचार पेटी उपलÊध करणे आिण Âयाची देखभाल करणे
आवÔयक आहे आिण जर कामगारांची सं´या १०० पे±ा जाÖत असेल तर
Łµणवािहका क±ाची ÓयवÖथा करणे आवÔयक आहे.
 ºया कारखाÆयात २५० पे±ा जाÖत कामगार आहेत तेथे उपहारगृहाची (कॅÆटीनची)
सुिवधा असावी.
 जर कामगारांची सं´या २५० पे±ा असेल तर िनवारा, िव®ांती खोÐया आिण
जेवणा¸या खोÐया चांगÐया आिण आरोµयदायी पåरिÖथतीत पुरिवÐया पािहजेत आिण
Âयांची देखभाल केली पािहजे.
 जर ३० पे±ा जाÖत मिहला कामगार असतील आिण Âयां¸या मुलांचे वय ६
वषाªखालील असतील तर पाळणाघराची ÓयवÖथा करÁयात यावी.
सुरि±तता:
 ÿÂयेक धोकादायक मशीनसाठी कुंपण (Fencing) घालणे आवÔयक आहे.
 चालÂया यंýाजवळ काम करणाöया कामगाराने घĘ कपडे घालावेत आिण चालू
असणाöया यंýाचे कोणतेही भाग Öव¸छ करÁयासाठी िकंवा यंýात वंगण करÁयाचे काम
करÁयासाठी कोणÂयाही मिहला िकंवा तŁण कामगारास भाग पाडू नये.
 आणीबाणी¸या वेळी वीज तोडÁयासाठी योµय उपकरणे पुरिवली जावीत.
 कापूस दाबÁयासाठी कामावर असलेÐया कापसा¸या ओपनरजवळ (मशीनजवळ)
मिहला िकंवा मुलांना परवानगी देऊ नये.
 ÿÂयेक िलÉटची आिण िलÉट उचलÁयासाठी असलेÐया दोरीची योµय ÿकारे
देखभाल केली पािहजे. munotes.in

Page 81

औīोिगक संबंध कायदा
81  कोणÂयाही का मगाराला जाÖत वजनाचे कोणतेही भार उचलÁयाची परवानगी िदली
जाऊ नये. जेणेकŁन यामुळे कोणतीही शाåररीक दुखापत होईल.
 कोणÂयाही ÿकारचे तुकडे िकंवा िकरण उÂसिजªत करणाöया कोणÂयाही उÂपादन
ÿिøयेसाठी कामगारां¸या डोÑयांना योµय संर±ण िदले पािहजे.
 जेथे १००० पे±ा जाÖत कामगार काम करतात Âया कारखाÆयात सुर±ा अिधकारी
िनयुĉ करणे आवÔयक आहे.
५.५ औīोिगक िववाद कायदा औīोिगक कायदा हा १ माचª १९४७ रोजी पाåरत करÁयात आला आिण १ एिÿल १९४७
रोजी अंमलात आला. उदारीकरण आिण जागितकìकरणामुळे सामािजक, आिथªक
पåरिÖथतीत अनेक बदल झाले आहेत. भारत हा कामगार ÿधान देश असÐयाने उīोगाचा
कणा असलेÐया कामगारां¸या िहताचे र±ण करणे अÂयंत महÂवाचे होते. औīोिगक
िववादांना ÿितबंध करÁयासाठी आिण Âयावर तोडगा काढÁयासाठी आिण कामगारांचे तसेच
ÓयवÖथापनाचे िहत जपÁयासाठी तरतूद करणे आवÔयक होते.
औīोिगक िववाद कायīा¸या कलम २(के) नुसार औīोिगक िववाद Ìहणजे मालक
(िनयोĉा) आिण कमªचारी यां¸यातील मतभेदांशी संबंधीत आहे. कमªचारी आिण कमªचारी
िकंवा मालक आिण मालक आिण रोजगारांशी संबंधीत आहे.
५.५.१ औīोिगक िववाद कायīाची वैिशĶ्ये:
औīोिगक िववाद कायदा १९४७ िह अशी यंýणा आहे कì ºयाĬारे औīोिगक शांतता
आिण सुसंवाद साधला जाईल. तसेच औīोिगक िववादाची चौकशी, लवाद आिण
Æयायिनवाडा याĬारे तोडगा काढणे या उĥेशाने पाåरत (संमत) करÁयात आला आहे. या
कायīाची उिĥĶ्ये ही:
 मालक आिण कामगार यां¸यातील संबंध सुरि±त ठेवÁयासाठी आिण जतन
करÁयासाठी उपायांना ÿोÂसाहन देणे
 औīोिगक िववादाची चौकशी आिण तोडगा काढणे
 बेकायदेशीर संप आिण टाळेबंदी ÿितबंध करणे
 टाळेबंदी आिण कामगार कपातीबाबत मिहलांना िदलासा देणे
 सामूिहक सौदेबाजीला ÿोÂसाहन देणे
५.५.२ औīोिगक िववाद कायīातील सं²ाचा अथª:
अ) योµय सरकार: क¤þ आिण राºय सरकार munotes.in

Page 82

Óय
82 ब) मÅयÖथ: िववाद सोडिवÁयासाठी िनयुĉ केलेली ýयÖथ Óयĉì कì जो िववादातील
कोणÂयाही प±ांना (घटकांना) ओळखत नाही. तो श³यतो बाहेरील उīोगातील
असावा
क) वेतन: कामगारांनी केलेÐया कोणÂयाही कायाªÂमक कामासाठी िदलेला कोणताही
मोबदला होय
ड) कामगार: कोणÂयाही उīोगसमूहात कोणतेही Óयिĉगत कुशल, अकुशल, तांिýक,
कायाªÂमक िकंवा पयªवे±णाचे काम करÁयासाठी कायªरत असणारी Óयĉì होय.
इ) उīोग: मालक आिण कामगार यां¸यातील सहकायाªने चालणारी पÅदतशीर
कायªपÅदती होय.
फ) औīोिगक आÖथापना : औīािगक आÖथापना Ìहणजे ºया उपøमात औīोिगक
संÖथा सहभागी असतात.
ग) समझोता: मालक आिण कामगार यां¸यातील औīोिगक िववादासाठी सामंजÖय
Ìहणून केलेला िलिखत करार होय.
५.५.३ औīोिगक कायīाची वैिशĶ्ये:
 ºयावेळस एखादा Æयाय िनवडा Æयाय ÿिवĶ असेल Âया दरÌयान संप व टाळेबंदीला
बंदी आहे.
 कोणताही औīोिगक िववाद औīोिगक Æयायािधकाöयाकडे सामंजÖयासाठी सुपूतª
केला जाऊ शकतो.
 िववादात सहभागी असणाöया दोÆही प±ांना पुरÖकार / Æयाय िनवडा (Ìहणजे िनणªय)
बंधनकारक असेल.
 कामगारांना कामावŁन काढून टाकÁया¸या िकंवा कपाती¸या बाबतीत मालकाने
नुकसान भरपाई देणे बंधनकारक आहे.
 कामगार जे वादात सहभागी झाले आहेत Âयांना भरपाई देÁयाची तरतूद ही करÁयात
आली आहे.
 औīोिगक िववादांवर तोडगा काढÁयासाठी अनेक ÿािधकरणे जसे कì, कायªकारी
सिमती, सामंजÖय अिधकारी, सामंजÖय मंडळ, कामगार Æयायालय , Æयायािधकरण
ÿदान केले आहे.
५.५.४ औīोिगक िववाद कायīांतगªत अिधकारी:
औīोिगक िववाद कायīांतगªत सरकारने िविवध ÿािधकरणे Öथापन करÁयासंदभाªत काही
ÓयवÖथा केÐया आहेत जे कायªवाहीवर ल± ठेऊ शकतात आिण िववादातील प±ांमधील munotes.in

Page 83

औīोिगक संबंध कायदा
83 सौहादªपूणª संबंध िनमाªण कŁ शकतात आिण एक Öवीकायª िनवाडा (समाधानकारक) देऊ
शकतात. यातील काही अिधकारी / सिमÂया हे :
कायªकारी सिमÂया:
यात चांगले संबंध आिण सहकायª राखÁयासाठी आिण िहतसंबंधां¸या बाबéवर चचाª
करÁयासाठी मालक आिण कामगार यांचे ÿितिनधी असतात.
 ºया औīोिगक आÖथापनांमÅये १०० पे±ा जाÖत कामगार आहेत िकंवा मागील १२
मिहÆयांतील कोणÂयाही िदवशी अिधक कामगारांना कामावर ठेवले जाते Âयांना लागू
आहे.
 मालक आिण कामगार यां¸या ÿितिनधéचा समावेश होतो.
 कामगारां¸या ÿितिनधéची सं´या मालकां¸या ÿितिनधé¸या सं´येपे±ा कमी नसावी.
 ÓयवÖथापन आिण कामगार संघटनांशी सÐलामसलत कŁन कामगारांचे ÿितिनधी
िनवडले जातात.
सामंजÖय अिधकारी:
सामंजÖय अिधकारी हा औīोिगक िववादांबाबत समेट घडवून आणÁयासाठी िनयुĉ
केलेला अिधकारी असतो. औīोिगक िववादां¸या िनराकरणासाठी मÅयÖथी करÁयासाठी
आिण ÿोÂसाहन देÁयासाठी अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे योµय सरकार Âयांची
िनयुĉì करते.
अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे योµय सरकार योµय वाटेल Âयाÿमाणे िविशĶ Óयĉéना
सामंजÖय अिधकारी Ìहणून िनयुĉ कŁ शकते.
ठरािवक ±ेýासाठी िकंवा िविशĶ ±ेýातील िविशĶ उīोगासाठी कायमÖवŁपी िकंवा
मयाªिदत कालावधीसाठी सामंजÖय अिधकारी िनयुĉ केला जाऊ शकतो.
कतªÓये:
 एक सामंजÖय अिधकारी सावªजिनक सेवक असÐयाचे मानले जाते.
 सामंजÖय अिधकाöयाने िविहत åरतीने तोडगा काढÁयासाठी िवलंब न करता
सलो´याची कायªवाही करणे आिण हाताळणे आवÔयक आहे.
 सामंजÖय अिधकाöयाने कायªवाही सुŁ झाÐयापासून १४ िदवसां¸या आत
कायªवाहीचा अहवाल सादर करणे अपेि±त आहे.
 सामंजÖय अिधकाöयाचे कतªÓय ÿशासकìय असते ते Æयाियक नसते.
munotes.in

Page 84

Óय
84 सामंजÖय मंडळ:
योµय सरकार अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे ÿसंग उĩवÐयास िववादां¸या
िनराकरणासाठी सामंजÖय मंडळाची िनयुĉì कŁ शकते. सामंजÖय मंडळाचे अÅय± आिण
इतर २ िकंवा ४ सदÖय असू शकतात.
अÅय± एक Öवतंý Óयĉì असेल आिण इतर सदÖय Âया प±ा¸या िशफारशीनुसार
िववादातील प±ांचे ÿितिनधीÂव करÁयासाठी समान सं´येने िनयुĉ केलेÐया Óयĉì
असतील. जेÓहा िववादाचा संदभª सरकारकडून िदला जातो तेÓहाच सामंजÖय मंडळ कायª
कŁ शकते.
कतªÓये:
 जेÓहा जेÓहा वाद बोडाªकडे सादर केला जातो तेÓहा तो िवलंब न करता गुणव°ेवर
पåरणाम करÁयाöया ÿकरणाची चौकशी करते आिण िववादांचे िनराकरण करते.
 ºया तारखेला वादाचा संदभª िदला गेला आहे Âया तारखेपासून २ मिहÆयां¸या आत
समझोता झाला आहे िकंवा नाही याचा अहवाल बोडाªने सादर करणे आवÔयक आहे.
 बोडाªने कोणताही तोडगा न काढÐयास योµय सरकार ते कामगार Æयायालय औīोिगक
Æयायािधकरण िकंवा राÕůीय Æयायािधकरणाकडे पाठवू शकते.
 िववादातील प±ांनी लेखी सहमती िदÐयाÿमाणे अहवाल सादर करÁयाची वेळ काही
ÿमाणात वाढवली जाईल.
 मंडळाचा अहवाल िलिखत ÖवŁपात असावा आिण Âयावर मंडळा¸या सदÖयांची
रीतसर Öवा±री असावी.
 योµय शासन अहवाल ÿाĮ झाÐयापासून ३० िदवसात ÿिसÅद करेल.
 बोडाªला तोडगा काढÁयाचा अिधकार आहे. परंतू तो िववादा¸या कोणÂयाही प±ावर
लादू शकत नाही.
Æयायालयीन चौकशी :
अिधकृत राजपýात अिधसूचनेĬारे योµय सरकार औīोिगक िववादा¸या कोणÂयाही
ÿकरणाची चौकशी करÁयासाठी Æयायालयाची Öथापना करते. शासनास योµय वाटेल
Âयाÿमाणे Æयायालयीन चौकशीमÅये एक Öवतंý Óयĉì िकंवा अनेक Öवतंý लोक असणे
आवÔयक आहे. Æयायालयीन चौकशीमÅये दोन िकंवा अिधक सदÖय असणे आवÔयक आहे
आिण एकाची अÅय± Ìहणून िनयुĉì केली जाईल. अÅय±ां¸या अनुपिÖथतीतही Æयायालय
िविहत गणसं´येमÅये काम कŁ शकते. जर शासनाने अÅय±ांची सेवा बंद / समाĮ केली
असेल तर अÅय±ां¸या अनुपिÖथतीत Æयायालयातील चौकशी कायª करणार नाही.
Æयायालयातील सवª सदÖयांना सावªजिनक सेवक मानले जाते आिण सवª कायªवाही munotes.in

Page 85

औīोिगक संबंध कायदा
85 Æयायालयीन कायªवाही Ìहणून समजली जाईल. या ÿकरणाची िवशेष मािहती असलेÐया
एक िकंवा अिधक Óयĉéना सÐलागार Ìहणून िनयुĉ करÁयाचा अिधकार Æयायालयीन
चौकशीला आहे.
कतªÓये:
Æयायालय Âयास िदलेÐया ÿकरणाची चौकशी करतात आिण चौकशी सुŁ झाÐया¸या
िदवसापासून ६ मिहÆया¸या कालावधीत योµय सरकारला अहवाल सादर करतात.
Æयायालयाचा िनणªय िनिIJत ÖवŁपाचा असेल आिण Âयावर Æयायालया¸या सदÖयांनी
Öवा±री केलेली असावी. ३० िदवसात सरकारला ÿाĮ झालेला अहवाल ÿकाशीत
करÁयात येईल.
कामगार Æयायालय :
कामगार ÆयायालयामÅये एका Óयĉìचा समावेश असतो. केवळ योµय सरकारने िनयुĉ
केलेली Óयĉì कामगार Æयायालया¸या पीठासाठी अिधकारी (अÅय±) Ìहणून िनयुĉìस पाý
होÁयासाठी -
अ) ते उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश असावेत.
ब) ते िजÐहा Æयायाधीश / अितरीĉ िजÐहा Æयायाधीश Ìहणून ३ वषाªपे±ा कमी
कालावधीसाठी नसावेत.
क) Âयांनी भारतातील कोणÂयाही Æयाियक कायाªलयात सात वषाªपे±ा कमी काळ काम
केले नसावे.
कतªÓये:
औīोिगक िववाद कायīा नुसार कोणÂयाही ÿकरणांशी कोणÂयाही औīोिगक िववादांचे
िनणªय घेÁयाशी संबंधीत आहे. जेÓहा औīोिगक िववाद िविनिदªĶ कालावधीत कामगार
Æयायालयाकडे पाठिवला जातो, तेÓहा Âयांनी योµय सरकारला िनवाडा (कोणÂयाही
िववादाचा अहवाल) सादर केला पािहजे. तो (पुरÖकार) िमळाÐयापासून ३० िदवसां¸या
आत योµय सरकारने ÿकािशत केला पािहजे.
औīोिगक Æयायािधकरण :
सरकार अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे कोणÂयाही औīोिगक िववादां¸या
िनकालासाठी एक िकंवा अिधक औīोिगक Æयायािधकरण िनयुĉ कŁ शकते.
Æयायािधकरणात योµय सरका र Ĭारे िविशĶ उĥेशासाठी रीतसर िनयुĉ केलेÐया एका
Óयĉìचा समावेश असतो. एखाīा Óयĉìची मु´य अिधकारी Ìहणून िनयुĉì केली जाऊ
शकते. जर
अ) ते उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश असतील
ब) ३ वष¥ कालावधीसाठी ते अितåरĉ Æयायाधीश िकंवा िजÐहा Æयायाधीश असतील munotes.in

Page 86

Óय
86 क) कोणतीही Óयĉì िनब«धीत नसेल िकंवा Âयाचे वय ६५ वष¥ पूणª झाले असÐयास मु´य
अिधकारी Ìहणून िनयुĉ िकंवा या पुढे काम करÁयास पाý नसते.
कतªÓये:
 औīोिगक Æयायािधकरणाने ठरािवक कालावधीत योµय सरकारला िनवाडा (िनणªय)
सादर करणे आवÔयक आहे.
 हा पुरÖकार िलिखत ÖवŁपाचा असेल आिण Âयावर मु´य अिधकाöयाची रीतसर
Öवा±री असावी.
 ३० िदवसां¸या कालावधीत योµय सरकार पुरÖकार ÿकािशत करेल.
 कोणताही िनवाडा देÁयापूवê औīोिगक Æयायािधकरणाने वादúÖत प±ांना नोटीस
बजावली पािहजे.
राÕůीय Æयायािध करण:
क¤þ सरकार अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे औīोिगक िववादां¸या िनकालासाठी एक
िकंवा अिधक राÕůीय Æयायािधकरणाची िनयुĉì करतात. जसे
अ) ºयात महÂवा¸या राÕůीय ÿijाचा समावेश असतो.
ब) तो वाद अशा ÖवŁपाचा आहे कì एकापे±ा जाÖत राºयांचे िहत समािवĶ आहे.
राÕůीय ÆयायािधकरणामÅये क¤þ सरकारने रीतसर िनयुĉ केलेÐया आिण उ¸च
Æयायालयाचे Æयायाधीश असलेÐया एका Óयĉìचा समावेश असावा. मु´य अिधकारी Ìहणून
अशी कोणाचीही िनयुĉì केली जाणार नाही. जो
अ) िनब«धीत Óयĉì नाही
ब) िकंवा ºयांनी वयाची 65 वष¥ पूणª झाली आहेत.
कतªÓये:
राÕůीय Æयायािधकरणाने ठरािवक कालावधीत क¤þ सरकारला िनवाडा (िनणªय) सादर
करणे आवÔयक आहे.
 हा पुरÖकार िलिखत ÖवŁपाचा असेल आिण Âयावर मु´य अिधकाöयांची रीतसर
Öवा±री असावी.
 क¤þ सरकारकडून ३० िदवसां¸या आत पुरÖकार ÿाĮ झाÐया पासून औīोिगक
िववाद ÿकािशत केला जाईल.
munotes.in

Page 87

औīोिगक संबंध कायदा
87 ५.५.५ अलीकडील बदल / दुŁÖती:
कायīाचे कलम ५ (ब) Ļानुसार १०० पे±ा जाÖत कामगार असÐयास ऐवजी बदलून
३०० करÁयात आले आहे. Ìहणजेच ३०० पे±ा जाÖत कामगार असÐयास कामगारांना
कामावŁन काढून टाकणे, कमी करणे िकंवा बंद करणे या बाबी सरकारी परवानगीशी
संबंधीत आहे.
५.६ सारांश औīोिगक संबंध कायदा:
औīोिगक संबंध हे बहòिवīाशाखीय ÖवŁपाचे आहे. जे मालक, कमªचारी आिण राºय
यां¸यातील संबंधांचे वणªन करÁयासाठी तयार केले गेले आहे. कामगार संघटनांशी संबंिधत
कायīाचे एकिýकरण आिण सुधारणा करÁयासाठी ही एक कृती आहे. हे १९४७ मÅये
अंमलात आले आिण बदलांना सामावून घेÁयासाठी वेळोवेळी सुधारणा केÐया जातात.
कामगार संघटना कायदा:
१९२६ मÅये िविवध संघटनांना माÆयता देÁयासाठी आिण Âया संदभाªत कायदे पåरभािषत
करÁयासाठी कामगार संघटना कायदा तयार करÁयात आला. यामुळे कामगार संघटनां¸या
अिÖतÂवाला माÆयता िमळाली आहे. तसेच कोणÂयाही अनैि¸छक संघटनांवर िनब«ध
घालÁयात आले आहेत.
कारखाना कायदा :
कारखाÆयातील कामाची पåरिÖथती िनयमनासाठी कारखाना कायदा १९४८ मÅये पाåरत
करÁयात आला. ते कामगारांचे आरोµय, सुर±ा, कÐयाण, कामाचे तास, रजा आिण
कामगारांना आवÔयक सुĘया िदÐया जातात िक नाही इÂयादी बाबत देखभाल केली जाते,
इ. िकमान मुलभूत बाबी सुिनिIJत केÐया जातात.
औīोिगक िववाद कायदा :
औīोिगक िववादांचा तपास आिण तोडगा काढÁयासाठी एकý यंýणा ÿदान कŁन
औīोिगक सौहादª आिण शांतता राखÁयासाठी औīोिगक िववाद कायदा १९४७ मÅये
पाåरत करÁयात आला.
५.७ ÖवाÅयाय åरकाÌया जागा भरा.
१) औīोिगक संबंध ----------------- यां¸यातील संबंधांचे वणªन करते.
२) औīोिगक संबंध कमªचारी आिण ÓयवÖथापना¸या ---------------- संर±ण करतात.
३) कामगार संघटना कायदा ------------- ¸या िनयमन आिण देखरेखीसाठी संमत
करÁयात आला. munotes.in

Page 88

Óय
88 ४) ------------ सदÖय कामगार संघटने¸या नŌदणीसाठी अजª कŁ शकतात.
५) कारखाना Ìहणजे असा कोणताही पåरसर जेथे -------------- कामगार मागील १२
मिहÆयांपासून काम करीत आहेत.
६) िववाद िमटिवÁयासाठी िनयुĉ केलेÐया कोणÂयाही ýयÖथ Óयĉìला ------------- असे
Ìहणतात.
७) -------------- मÅये योµय सरकारकडून एका योµय Óयĉìची िनयुĉì केली जाते.
८) क¤þ सरकार अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेĬारे एक िकंवा अिधक --------------
िनयुĉ करेल.
उ°रे - १) मालक - कामगार २) िहताचे ३) कामगार संघटना ४) सात िकंवा अिधक ५)
10 िकंवा अिधक 6) लवाद 7) कामगार Æयायालय 8) राÕůीय Æयायािधकरण
जोड्या जुळवा अ ब १) कामगार संघटना कायदा अ) १८३३ २) कारखाना कायदा ब) उīोगामÅये नोकरी करणारी कोणतीही Óयĉì 3) औīोिगक िववाद कायदा क) लेखी करार ४) कामगार ड) १९४७
उ°रे - १-इ , २-ड, ३-अ, ४-ब, ५-क
थोड³यात उ°रे िलहा.
१) औīोिगक संबंधांची वैिशĶ्ये आिण उिĥĶ्ये िलहा.
२) कामगार संघटना कायदा ÖपĶ करा.
३) कारखाना कायīातील िविवध तरतूदéचे वणªन करा.
४) औīोिगक िववाद कायīांतगªत िविवध अिधकारी आिण Âयांची कतªÓये ÖपĶ करा.
िटपा िलहा.
१) लवाद
२) कारखाना
३) सामंजÖय अिधकारी
४) कारखाना कायīातील सुधारणा

***** munotes.in

Page 89

89 ६
कामगार कायदे
ÿकरण संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ मिहला आिण बाल कामगार कायदा १९८६
६.३ सामािजक सुर±ा कायदा २०१६
६.४ ल§िगक छळ ÿितबंधक कायदा २०१३
६.५ पेम¤ट ऑफ úॅ¸युइटी कायदा २०१३
६.६ भिवÕयिनवाªह िनधी कायदा १९५२
६.७ िकमान वेतन कायदा २०१६
६.८ वेतन देय कायदा १९९१
६.९ कामगार भरपाई कायदा २०१४
६.१० सारांश
६.११ साÅयाय
६.० उिĥĶे या ÿकरणाचा अËयास पूणª केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील.
 औīोिगक संबंध कायदा ही संकÐपना समजणे
 Óयापार संघटन कायदा (ůेड युिनयन कायदा) आिण कारखाना कायīातील बदलांची
मािहती समजणे
 मिहला आिण बाल कायīातील बदलांबĥल जाणून घेणे
 सामािजक सुर±ा बदलांबĥल जाणून घेणे
 कामगार कायīातील बदल समजणे
६.१ ÿÖतावना कामगार कायदे ही संकÐपना कामगारांशी संबंधीत सवª कायīांचे वणªन करÁयासाठी
वापरली जाते. औīोिगक वाढीसह कामगार आिण ÓयवÖथापन यां¸यात मÅयÖथी कŁ
शकेल अशी काही िवधायक संÖथा िकंवा ÓयवÖथा असणे महÂवाचे होते. शोषण टाळून
कामगारवगाªला सुरि±तता आिण सुर±ा ÿदान करणे हा यामागचा उĥेश आहे. munotes.in

Page 90

Óय
90 िविवध कामगार कायदे, कामगार नुकसान भरपाई कायदा , मिहला शोषण कायदा आिण
तøार कायदा यांचा कामगार कायīात समावेश होतो.
६.२ बालकामगार कायदा बालकामगार ÿथेचे िनयमन आिण िनयंýण करÁयासाठी भारत सरकारने बालकामगार
कायदा १९८६ हा कायदा तयार केला होता. लवकरच २०१६ मÅये भारते सरकारने या
कायīात भरीव बदल केले आिण मुलां¸या रोजगारा¸या संदभाªत संपूणª बंदी घालÁयात
आली. ÿितबंधानुसार १४ वषाªपे±ा कमी वयाचे कोणतेही मूल कोणÂयाही ÿकार¸या
रोजगारात गुंतलेले असू शकत नाही. या कायīाने १४ वष¥ िकंवा Âयाहóन अिधक वया¸या
मुलांशी संबंधीत रोजगारां¸या तरतुदी ÖपĶ केÐया आहेत.
कायīानुसार मुलांसाठी िनिषÅद असलेले Óयवसाय पुढीलÿमाणे:
 रेÐवे ÿवासी िकंवा माल वाहतूकìशी संबंधीत Óयवसाय
 रेÐवे पåरसरातील इमारती बांधकामाशी संबंधीत Óयवसाय, साफसफाई करणे, राखेचे
खड्डे साफसफाई करणे
 रेÐवे Öथानकावर असलेÐया अÆन, खानपान आÖथापना मÅये काम करणे आिण एका
ÖथानकावŁन दुसöया Öथानकावर जाणे, एका ůेनमधून दुसöया ůेनमÅये जाणे िकंवा
चालÂया ůेनमधून बाहेर पडणे, इ.
 रेÐवे Öथानका¸या बांधकामाशी संबंधीत काम, रेÐवे मागाª¸या जवळ िकंवा दरÌयान
केले जाणारे काम, Óयवसाय, इ.
 कोणÂयाही बंदरा¸या मयाªदेतील कोणताही Óयवसाय
 ताÂपुरता परवाना असलेÐया फटाकां¸या दुकानामÅये िकंवा फटाके िवøìचे कायª
करणे
 क°लखाÆयात काम करणे
ÓयवसायाÓयितरीĉ हा कायदा १४ वषाªपे±ा जाÖत वया¸या मुलांना कामगार ठेवता येणार
नाही अशा ÿिøये¸या काही ÿितबंधाशी संबंधीत मागªदशªक तÂवे देखील हा कायदा ÿदान
करतो.
जसे:
 ÿवासी वाहतूक, माल वाहतूकìशी संबंधीत Óयवसाय
 राख उचलणे, राखेचे खड्डे साफ करणे िकंवा रेÐवे पåरसरातील बांधकाम कायª इ. munotes.in

Page 91

कामगार कायदे
91  रेÐवे Öथानकावर असलेÐया खानपान उपहार गृहामÅये काम करणे, एका रेÐवे
ÖथानकावŁन दुसöया रेÐवे Öथानकावर जाणे, एका रेÐवेतून दुसöया रेÐवेत जाणे िकंवा
चालÂया रेÐवेतून उतरणे, चढणे, इ. समािवĶ असÐयास
 रेÐवे Öथानका¸या बांधकामाशी संबंधीत काम िकंवा रेÐवे मागाªजवळ िकंवा रेÐवे
मागाªदरÌयान केले जाणारे काम, Óयवसाय इ.
क¤þ सरकार¸या अिधकृत राजपýातील अिधसूचनेÓदारे ÿितबंिधत Óयवसाय िकंवा
ÿिøयां¸या यादीमÅये कोणतीही सुधारणा करÁयाचा अिधकार आहे. ÿÖतािवत सुधारणा
िकमान ३ मिहने अगोदर देणे आवÔयक आहे.
क¤þ सरकार, अिधकृत राजपýात अिधसूचना देऊन सÐलागार सिमती Ìहणून बाल
सÐलागार सिमती Öथापन कŁ शकते. सिमती क¤þ सरकारला Óयवसाय िकंवा ÿिøया
अनुसूचीमÅये समािवĶ करÁयासाठी सÐला देऊ शकते. क¤þ सरकार सिमती¸या सदÖयांची
िनयुĉì करते. परंतू सिमतीची सं´या १० पे±ा जाÖत नसावी. सिमतीमÅये अÅय± देखील
असतील. आवÔयकतेनुसार सिमतीची बैठक (सभा) होईल. गरज पडÐयास सिमती दोन
िकंवा अिधक उपसिमÂयांची िनयुĉì कŁ शकते.
िनयम:
बालकामगार कायदा अंतगªत काही िनयम आहेत. ºयांचे पालन मालकाने आपÐया
आÖथापनामÅये (कंपनीत) मुलांना कामावर ठेवताना केले पािहजे.
कामाचे तास आिण कामाचा कालावधी:
 आÖथापनामÅये एखादे मूल काम करीत असेल तर ३ तासापे±ा जाÖत तास असता
कामा नये आिण यामÅये एकतासाची सुĘी असेल.
 बाल कमªचाöयाला कामाचे एकूण तास हे एक तासां¸या सुĘीसहीत सहा तासांपे±ा
जाÖत नसेल.
 सकाळी ८ वाजÁया¸या आधी आिण सायंकाळी ७ नंतर मालक बाल कमªचाöयाला
काम करायला लावू शकत नाही.
 कोणÂयाही मालकाने बाल कमªचाöयाला ठरलेÐया वेळेपे±ा जाÖत वेळ (ओÓहर टाईम)
काम करÁयाची परवानगी देऊ नये.
 जर एखाīा मुलाने एका िदवसात आधीच एका आÖथापनात काम केले असेल आिण
नंतर अशा मुलाला Âयाच िदवशी दुसöया आÖथापनात काम करÁयाची परवानगी िदली
जाऊ नये.
 ÿÂयेक बाल कमªचाöयाला दर आठवड्याला एक िदवस पूणª सुĘी घेÁयाची परवानगी
आहे. munotes.in

Page 92

Óय
92 जर एखाīा मालकाने एखाīा मुलाला कामावर ठेवले िकंवा एखाīा मुलाला काम करÁयाची
परवानगी िदली तर मालकाला (िनयो³Âयाला) एक वषª कारावासाची िश±ा आिण Ł.
१०,०००/- दंड िकंवा Ł. २०,०००/- दंड आिण कारावास अशा दोÆही िश±ेला मालक
जबाबदार असतील.
६.२.१ अलीकडील दुŁÖती / बदल:
१४ ते १५ वष¥ वयोगटातील अÐपवयीन
 शाळे¸या िदवशी ३ तास काम कŁ शकतात.
 शाळाबाĻ (शाळा नसताना) िदवशी ८ तास आिण
 शाळेचे सý सुŁ असताना सकाळी ७ ते संÅयाकाळी ७ दरÌयान आठवड्यात १८
तास काम कŁ शकतील.
१ जून कामगार िदनापासून राýी ९ वाजेपय«त आिण शाळा सुटÐयावर दर आठवड्याला
तÊबल ४० तास काम कŁ शकतील.
६.२.२ मिहला कामगार कायदा :
िविवध आÖथानांमÅये (संघटनांमÅये) मिहलांचा मोठा वगª झपाट्याने वाढत होता आिण
पुŁष ÿधान समाजात मिहलांना संर±ण देÁयासाठी कायīाची आवÔयकता होती. Âयामुळे
मिहलां¸या सुरि±ततेसाठी मिहला कामगार संर±ण कायīा¸या ÖवŁपात काही तरतुदी
करÁयात आÐया आहेत. मिहलांना नोकरी देताना मालकाने (िनयो³Âयाने) मागªदशªक तÂवे
पालन करावे यासाठी हा कायदा मंजूर करÁयात आला.
कारखाÆयांमÅये काम करणाöया मिहलांचे ह³क:
 मिहलांसाठी Öवतंý शौचालये आिण दारे असलेली Öव¸ठतागृहे असावीत.
 जर कारखाÆयात ३० पे±ा जाÖत मिहला कामगार असतील तर मालकाने
कामगारां¸या मुलांसाठी सावªजिनक संगोपन क¤þ उपलÊध कŁन िदले पािहजे.
 मिहलांना िनधाªरीत वजनापे±ा जाÖत वजन उचलÁयास देऊ नये.
 मिहलांना कोणÂयाही चालÂया यंýाला Öव¸छ करता येणार नाही िकंवा वंगण करता
येणार नाही.
 मिहलांना आठवड्यातून एक िदवस सुĘी िमळावी.
 मिहलांना पाच तासापे±ा जाÖत वेळ काम करÁयास देऊ नये.
 मिहलांना केवळ सकाळी ६ ते संÅयाकाळी ७ या दरÌयान काम करता येईल. munotes.in

Page 93

कामगार कायदे
93  कारखाना, गट िकंवा कारखाÆयां¸या गटाला राºय सरकार सूट देऊ शकते. परंतू राýी
१० ते पहाटे ५ या वेळेत कोणÂयाही मिहलेला काम करÁयाची परवानगी िदली जाऊ
शकत नाही.
 िशÉट फĉ साĮािहक िकंवा इतर सुĘीनंतर बदलू शकते. मÅयंतरी नाही.
अलीकडील बदल / दुŁÖती:
 राýी¸या िशÉटशी संबंधीत सुधारणा नंतर सादर करÁयात आली. या दुŁÖतीनुसार
मिहलांना संÅयाकाळी ७ ते सकाळी ६ या वेळेत नोकरीसाठी ठेवता येईल.
 आÖथापनामÅये ५ वषा«खालील मुलांसाठी सावªजिनक संगोपन क¤þाची ÓयवÖथा करणे
आवÔयक आहे.
६.३ सामािजक सुर±ा कायदा दि±णपूवª आिशयातील पिहला मोठा सामािजक सुर±ा कायªøम २४ फेāुवारी,१९५२ रोजी
भारतात कायाªÆवीत झाला. सामािजक सुर±ा कायदा आिण इतर संबंधीत कायदे Óयĉì¸या
भौितक गरजांसाठी मंजूर करÁयात आले. हे कायदे कुटुंबे आिण वृÅद आिण अपंगांना
संर±ण देतात.
कमªचारी राºय िवमा कायªøमांतगªत, समाज कÐयाण अंतगªत िविवध योजनांची िनªिमती
केली जाते ºयात पुढील गोĶéचा समावेश होतो.
• सेवािनवृ°ी िवमा
• सÓहाªयÓहर िवमा (वाचलेÐयांचा िवमा)
• अपंगÂव िवमा
• Łµणालय आिण वैīिकय िवमा
• औषधे
• औषधे / औषध खचª
सेवािनवृ°ी िवमा:
सेवािनवृ°ी योजना या जीवन / वािषªक योजना आहेत. ºया िवशेषत: सेवािनवृ°ी नंतर¸या
गरजा जसे वैīिकय आिण राहणीमानाचा खचª पूणª करÁयासाठी आिण आिथªक ÖवातंÞय
ÿदान करÁयासाठी तयार केÐया आहेत.
सÓहाªयÓहर िवमा (वाचलेÐयांचा िवमा):
ही िवमा योजना , जी मृत Óयĉìवर अवलंबून असलेÐया Óयĉìला Âया¸या अनुपÖथीत
आिथªक सहाÍय देÁयासाठी ÿदान केली जाते. munotes.in

Page 94

Óय
94 अपंगÂव िवमा:
जेÓहा एखाīा Óयĉìला काही अपंगÂव, अपघात िकंवा काही आजार असू शकतात.
Âयां¸यासाठी ही िवमा योजना आहे.
Łµणालय आिण वैīिकय िवमा:
या िवमा योजने अंतगªत एखादी Óयĉì Âया¸या कायªकाळात िकंवा सेवािनवृ°ीनंतर वैīिकय
आिण Łµणालया¸या सुिवधेचा लाभ घेऊ शकतात.
औषध / औषधाची िकंमत ÿितपूतê:
या योजनेअंतगªत औषधा¸या िबलाशी संबंधीत सवª खचª एखाīा Óयĉìसाठी कायªकाळात
तसेच सेवािनवृ°ीनंतर परतफेड केले जातात.
६.४ ल§िगक छळ ÿितबंधक कायदा कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ ÿितबंधक कायदा हा मिहलांना कामा¸या िठकाणी
छळापासून संर±ण देÁयासाठी पाåरत करÁयात आला. हा कायदा ९ िडस¤बर, २०१३
रोजीलागू झाला.
वैिशĶ्ये:
कायदा कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळाची Óया´या करतो आिण ÂयािवŁÅद उपाय
करÁयासाठी यंýणा देखील ÿदान करतो.
“पीडीत मिहला ”ची Óया´या:
ºयांना या कायīाअंतगªत संर±ण िमळेल. मिहलेचे वय िकंवा नोकरीची िÖथती िवचारात न
घेता, संघिटत िकंवा असंघिटत ±ेýातील, सावªजिनक िकंवा खाजगी úाहक, घरगुती
कामगारांना देखील या कायīांतगªत संर±ण िमळू शकेल. यावŁन हा कायदा अÂयंत
िवÖतृत ÖवŁपाचा आहे.
िनयोĉा / मालक :
जी Óयĉì कामा¸या िठकाणी ÓयवÖथापन , पयªवे±ण आिण िनयंýणासाठी जबाबदार आहे
आिण अशा संÖथांची धोरणे तयार आिण ÿशािसत करणाöया Óयĉìला िनयोĉा / मालक
असे Ìहणतात.
कामाची जागा :
अशी जागा जी पारंपाåरक कायाªलया¸या रचनेपुरती मयाªिदत असणारी आिण जेथे मालक व
कमªचारी यांचे संबंध ÖपĶ होतात.
 सिमतीने ९० िदवसां¸या कालावधीत चौकशी पूणª करणे आवÔयक आहे. चौकशी पूणª
झाÐयावर अहवाल मालक िकंवा िजÐहा अिधकारी यांना पाठिवला जाईल. munotes.in

Page 95

कामगार कायदे
95  ÿÂयेक मालकाने ÿÂयेक कायाªलयात िकंवा शाखेत १० िकंवा अिधक कमªचारी
असलेली अंतगªत तøार सिमती Öथापन करणे आवÔयक आहे. िजÐहा अिधकाöयाने
ÿÂयेक िजÐĻात Öथािनक तøार सिमती Öथापन करणे आवÔयक आहे आिण
आवÔयकता असÐयास Êलॉक Öतरावर देखील तøार सिमती Öथापन केली जाते.
 तøारदाराने िवनंती केÐयास तøार सिमÂयांनी चौकशी सुŁ करÁयापूवê सलो´याची
तरतुद करणे आवÔयक आहे.
 कायīांतगªत चौकशी ÿिøया गोपनीय असली पािहजे आिण ºया Óयĉìने गोपनीयतेचा
भंग केला असेल Âयाला Ł. ५,०००/- दंडाची तरतुद या कायīात आहे.
 कायīानुसार मालकांनी िश±ण घेऊन ल§िगक छळा¸या िवरोधात संवेदनशील
कायªøम आिण धोरणे िवकिसत करणे आवÔयक आहे.
 मालकांना दंड िविहत (कायदेशीर) करÁयात आला आहे. कायīाचे पालन न केÐयास
५०,०००/- Łपये पय«त¸या दंडासह कायīातील तरतुदी आिण िश±ेस पाý
असतील. वारंवार कायīातील तरतुदéचे उÐलंघन केÐयास उ¸च दंड होऊ शकतो
आिण Óयवसाय करÁयासाठीचा परवाना रĥ करणे िकंवा नŌदणी रĥ करणे या िश±ा
होऊ शकतात.
६.५ पेम¤ट ऑफ úॅ¸युइटी कायदा पेम¤ट ऑफ úॅ¸युइटी कायदा,१९७२ हा एक भारतीय कायदा आहे. जो काही उīोगातील
सेवािनवृ° कमªचाöयांना एकवेळ úॅ¸युइटी देते. हा कायदा कमªचाöयांना आिथªक सुर±ा
ÿदान करÁयासाठी िदला णारा िनवृ°ीचा लाभ आहे. úॅ¸युइटी Ìहणजे कमªचाöयां¸या
सेवे¸या ÿÂयेक वषाªसाठी १५ िदवसांचे वेतन िकंवा सहा मिहÆयातील काही आंिशक वेतन
असते. हा कायदा सवª कारखाने, खाणी, तेल±ेý, वृ±ारोपण, बंदरे आिण रेÐवे कंपÆयांना
लागू आहे. जेथे १२ मिहÆयातील कोणÂयाही िदवशी १० िकंवा अिधक Óयĉì कामावर
आहेत. मालकाकडून कमªचाöयाला सेवािनवृ°ीनंतर अपदानाची र³कम देय असते. एखाīा
कमªचाöयाने ५ वष¥ संÖथेत सतत काम केलेले असणे आवÔयक आहे. मृÂयू िकंवा
अपंगÂवामुळे सेवा संपुĶात आÐयास “सतत ५ वष¥” सेवेचे कलम लागू होणार नाही. Ìहणून
úॅ¸युइटी अिनवायª उपदान देय आहे.
सेवा पूणª केलेÐया वषाªसाठी िकंवा सहा मिहÆयांपे±ा जाÖत कालावधीसाठी १५ िदवसां¸या
वेतना¸या दराने úॅ¸युइटी िदली जाते. येथे वेतन Ìहणजे कमªचाöयाने शेवटचे घेतलेले वेतन
होय.
कमªचाöयाला úॅ¸युइटीची कमाल र³कम २० लाख Łपये िदली जाते. úॅ¸युइटीची र³कम
कमªचाöयाला रोख ÖवŁपात िकंवा िडमांड űाÉट मÅये िकंवा चेकĬारे (धनादेशाĬारे ) देय
आहे. úॅ¸युइटीची र³कम अÐपवयीन असलेÐया नामिनद¥शीत Óयĉìला īावयाची munotes.in

Page 96

Óय
96 असÐयास िनयंýण अिधकारी ती र³कम Öटेट बँक ऑफ इंिडया िकंवा कोणÂयाही
राÕůीयीकृत बँकेत मुदत ठेव Ìहणून जमा केली जाईल.
६.५.१ अलीकडील सुधारणा / बदल:
२०१० मÅये कमªचाöयांना देय असलेÐया úॅ¸युइटी¸या र³कमेची कमाल मयाªदा १०
लाखावŁन २० लाख Łपये करÁयात आली आहे.
दुसरी दुŁÖती ही ÿसुती¸या िदवसात बदल करÁया¸या संदभाªत आहे. मिहलांना ÿसुती¸या
रजा मंजूर करÁयात आÐया आहे. या दुŁÖतीमुळे मातृÂव िदवसांचा कालावधी १२ आठवडे
ते २६ आठवडे पय«त वाढिवÁयात आला आहे.
६.६ भिवÕय िनवाªह िनधी कायदा वृÅद Óयĉéना आिथªक सुर±ा आिण Öथैयª ÿदान करÁयासाठी भिवÕय िनवाªह िनधी कायदा
तयार करÁयात आला आहे. यामÅये कमªचाöयांना दर मिहÆयाला पगाराचा काही भाग (अंश)
बचत कŁन मदत करणे समािवĶ आहे. EPFO ( कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी संघटना) ही
वैधािनक संÖथांपैकì एक संÖथा आहे.
 िनयो³Âयाने / मालकाने पगारा¸या रकमेतून केलेÐया वैधािनक कपातéपैकì ही एक
कपात आहे.
 कायīाने सेवािनवृ°ीनंतर िकंवा एखाīा Óयĉì¸या मृÂयूनंतर आि®त Óयĉìला िमळू
शकणाöया सुरि±ततेसाठी तरतुद केली आहे.
 िनवृ°ीनंतर कमªचाöया¸या भिवÕयासाठी हा अिनवायª अंशदान िनधी आहे.
 हा कायदा जÌमू कािÔमर वगळता संपूणª भारताला लागू आहे.
 क¤þ सरकारने अिधसूिचत केÐयानुसार २० कमªचाöयांपे±ा जाÖत कमªचाöयांना
रोजगार देणारा कोणÂयाही उīोगाला हा कायदा लागू आहे.
६.६.१ पाýता आिण ह³क :
कोणताही कमªचारी ÿÂय± (थेट) िकंवा कंýाटदारामाफªत िनयुĉ केलेला आहे आिण ºयाला
वेतनाची पावती िमळते तो भिवÕय िनवाªह िनधीला सदÖय होÁयास पाý आहे. कोणताही
कमªचारी कायम िकंवा पåरिव±ाधीन कालावधी (ÿोबेशन) मÅये असला तरी ही तो पी. एफ.
योजनेत सािमल होÁयास पाý आहेत. २० पे±ा कमी Óयĉéना रोजगार देणाöया
आÖथापनेसाठी िकमान १०% मुळ वेतन आिण जाÖतीत जाÖत १२% मुळ वेतन पी. एफ.
मÅये जमा केले जाते.

munotes.in

Page 97

कामगार कायदे
97 ६.६.२ योगदान:
कमªचाöया¸या मुळ वेतना¸या १२% पी. एफ. वर हÖतांतरीत केले जातात. ÿित कमªचारी
१२% हे िनयो³Âयाचे (मालकाचे) पी. एफ. साठी योगदानआहे.
६.६.३ पी. एफ कायīातील अलीकडील बदल :
 िनयो³Âयाला (मालकाला) िदलासा देÁयासाठी आिण कमªचाöयां¸या मािसक पगारात
वाढ करÁयासाठी पी. एफ कायīा त सुधारणा करÁयात आली आहे. िनयोĉा (मालक)
आिण कमªचारी या दोघांसाठी इ.पी.एफ योगदान १२% वŁन १०% पय«त कमी केले
आहे.
 एखाīा कमªचाöयाने मािसक मूळ वेतन १.७५ लाख Łपयांपय«त आहे आिण नंतर
पी.एफ मÅये मािसक योगदान जाÖतीत जाÖत २०,८८३ Łपये िकंवा वािषªक २.५
लाख Łपये असेल. या मयाªदे पय«त कमªचाöयां¸या पी.एफ खाÂयातील संपूणª िशÐलक
र³कम करमुĉ असते.
 EPFO ¸या िनद¥शांनुसार सवª कमªचाöयांसाठी KYC चे (आधार) जोडणी (सीडéग)
करणे अिनवायª आहे. अÆयथा मािसक लाभाचे योगदान आिण Âयानंतरचे Óयाज जमा
होणार नाही.
 EPF मागªदशªक तÂवानुसार सदÖय (कमªचारी) ºयां¸याकडे EPF आहे Âयांचे
खाÂयाचे EPF पोटªलमÅये वारस नŌद अīयावत करणे आवÔयक आहे.
 सवō¸च Æयायालया¸या २०१९ ¸या िनणªयानुसार ºया कमªचाöयांचा पगार PF
सदÖयÂवा¸या मयाªदेपे±ा कमी आहे Ìहणजेच INR १५००० पे±ा कमी आहे Âया
कमªचाöयांना PF मोजÁयात आिण Âयानुसार योगदान देÁयासाठी िनयिमत उÂपÆन
Ìहणून िदले जाणारे इतर भ°े देखील समािवĶ केले जातील.
६.७ िकमान वेतन कायदा संसदेत एिÿल १९४६ मÅये िकमान वेतन िवधेयक मंजूर करÁयात आले आिण माचª
१९४८ पासून संपूणª भारतात लागू झाले. िनयो³Âयाकडून (मालकाकडून) कामगारांचे
कोणतेही शोषण टाळÁयासाठी काही उīोगांमधील असंघटीत कामगारांचे िकमान वेतन दर
िनिIJत कŁन Âयांचे कÐयाण सुरि±त करÁयासाठी िकमान वेतन कायदा लागू करÁयात
आला.
६.७.१ उिĥĶ्ये:
 संघटीत ±ेýात कायªरत कामगारांसाठी िकमान वेतन ÿदान करणे
 कामगारांचे शोषण टाळणे munotes.in

Page 98

Óय
98  सरकारला िकमान वेतन िनिIJत करÁयासाठी आिण वेळेवर सुधारीत करÁयासाठी
पावले उचलÁयासाठी स±म करणे
६.७.२ िकमान वेतन िनिIJती:
वेतनाचे िकमान दर योµय शासनाÓदारे ५ वषाªसाठी सुधारीत आिण पुनरावलोकन केले
जातील. वेगवेगÑया िनयोिजत रोजगारांसाठी कामां¸या वेगवेगÑया वगाªसाठी िकंवा
वेगवेगÑया पåरसरांसाठी वेगवेगळे िकमान वेतन दर िनिIJत केले जाऊ शकतात.
६.७.३ मंडळ (बोडª):
सÐलागार मंडळ:
१) योµय सरकारने िनयुĉ केलेले
२) सिमÂया आिण उपसिमÂयां¸या कामात समÆवय िनमाªण करणे
क¤þीय सÐलागार मंडळ:
१) क¤þ आिण राºय सरकारला िकमान वेतन िनिIJती आिण सुधारणेबाबत सÐला देणे
२) सÐलागार मंडळा¸या कामात सुसूýता आणणे
सिमती, उपसिमती आिण सÐलागार मंडळ:
योµय सरकारने नामिनद¥शीत केलेÐया Óयĉì Öवतंý Óयĉì, ित¸या सदÖयां¸या १/३ पे±ा
जाÖत नसतील अशा Öवतंý Óयĉéपैकì एकाची योµय सरकारÓदारे अÅय± Ìहणून िनयुĉì
केली जाईल.
िनयोĉा आिण कमªचारी यांचे िनयोजीत रोजगारामÅये समान सं´येने ÿितिनधीÂव करणे.
६.७.४ वेतन:
 िकमान वेतन रोखीने देणे आवÔयक आहे
 िकमान वेतन अंशत: रोख आिण अंशत: इतर ÖवŁपात देय असÐयास योµय सरकार
अिधकृत पĦती िवषद कŁ शकते.
 सवलतé¸या दरात आवÔयक वÖतूंचा पुरवठा योµय सरकार अिधकृत कŁ शकते.
 िकमान वेतन हे वैधािनक कपातीपे±ा जाÖत, ईतर कोणÂयाही कपा तीिवना िदले जाते.
 कमी कामिगरी¸या आधारावर िकमान वेतनापे±ा कमी वेतन देणे हे बेकायदेशीर आहे.
 जर कामगारांनी आठवड्यात ४८ तासांपे±ा जाÖत काम केले असेल तर जादातास
ओÓहरटाइम (जादा काम) Ìहणून मानले जाईल. munotes.in

Page 99

कामगार कायदे
99  ओÓहरटाईम (जादा तासांचे) मजुरी दर हे सामाÆय मजुरी दरां¸या दुÈपट आहेत.
 जर िनयोĉा (मालक) पुरेसे काम देऊ शकत नसेल तर कमªचाöयाला पूणª वेतन देणे
आवÔयक आहे. परंतू जर कमªचाöयाने Öवत: काम केले नसेलच तर वेतनात कपात
केली जाईल.
तøारी:
िकमान वेतन न देÁया¸या संदभाªत कोणÂयाही दाÓयां¸या िनराकरणासाठी कामगार आयुĉ
िकंवा इतर अिधकृत ÿािधकरणाची िनयुĉì केली जाते.
िकमान वेतन ६ मिहÆया¸या कालावधीत देय असेल तर अशा देयासंदभाªतील कोणÂयाही
तøारीसाठी पीडीत Óयĉì अजª कŁ शकते.
िकमान वेतनापे±ा कमी वेतन देणे हा िनयो³Âयाचा गुÆहा आहे. Âयासाठी Âयाला सहा
मिहÆयांपय«त कारावास िकंवा ५०० Łपये दंड िकंवा दोÆही िश±ा होऊ शकतात.
६.८ वेतन देय कायदा वेतन देय कायदा हा १९३६ मÅये तयार करÁयात आला. ºयाचा हेतू कोणÂयाही
आÖथापनामÅये काम करणाöया कोणÂयाही Óयĉìला िकमान वेतन अदा करणे आवÔयक
आहे. हा कायदा संपूणª भारताला लागू आहे. हा कायदा िनयो³Âयाने (मालकाने) केलेÐया
अनिधकृत कपाती िकंवा िकमान मजूरी देÁयात िवलंब यां¸या िवŁÅद उपाययोजना
करणे हा या कायīाचा उĥेश आहे.
६.८.१ उिĥĶ्ये:
 कायīात नमूद केÐयाखेरीज कोणÂयाही चुकì¸या कपातीिशवाय उīोगात कायªरत
असलेÐया िविशĶ वगाª¸या कामगारांना वेतन देÁयाचे िनयमन करणे
 मजूरी कालावधी, वेळ आिण मजूरी भरÁयाची पÅदत िनिIJत करÁयासंबंधीचे िनयम
पåरभािषत करणे
 या कायīांतगªत समािवĶ कामगारां¸या ह³कांचे िनयमन करणे
६.८.२ तरतुदी / वैिशĶ्ये:
१) िनयिमत वेतन:
जेथे कामगारांची सं´या १००० पे±ा कमी असेल तेथे मिहÆया¸या ७ Óया िदवशी व १०
Óया िदवसापूवê वेतन िदले जावे. वेतन कालावधी एक मिहÆयापे±ा जाÖत नसावा. हा
कायदा फĉ Ł. ६५०० /- ÿित मिहना पे± जाÖत वेतन नसलेÐया कमªचाöयांना लागू आहे.
munotes.in

Page 100

Óय
100 २) वेतन देय पÅदती:
या कायīानुसार वेतन हे चलनी नोटेĬारे िकंवा नाÁयांĬारे īावे लागते. जर कमªचाöयाची
लेखी संमती असेल तर वेतन हे कमªचाöया¸या बँक खाÂयात जमा करÁयाची परवानगी
आहे.
३) वेतनातून वजावट:
कायīामÅये नमूद केÐयानुसार िनयो³Âयाला केवळ अिधकृत वजावट लागू करÁयाची
परवानगी आहे. यामÅये दंड, कतªÓयात कसूर, नुकसान िकंवा तोटा, िनयो³Âयाला िदलेÐया
सेवांसाठी वजावट आिण कजाªची वसूली आिण सहकारी संÖथा आिण िवमा संÖथांना īावे
लागणाöया देयकाचा समावेश आहे.
६.८.३ वेतन देयक कायīातील अलीकडील बदल / दुŁÖती:
 या कायīाला वेतन देयक (सुधारणा) कायदा २०१७ असे Ìहटले जाते.
 वेतन देयक कायदा १९३६ ¸या कलम ६ नुसार खालील कलमांमधील बदल
पुढीलÿमाणे
१) सवª वेतन चालू नाणी िकंवा चलनी नोटांमÅये िकंवा धनादेशाÓदारे िकंवा कमªचाöया¸या
बँक खाÂयात जमा कŁन िदले जाईल.
२) िनयो³Âयाला कमªचाöयांचे वेतन पुढीलÿमाणे देÁयाची परवानगी िदली जाईल – अ)
नाणी (Coins) िकंवा चलनी नोटांमÅये िकंवा
ब) धनादेशाÓदारे िकंवा:
१) ते कमªचाöया¸या बँक खाÂयात जमा कŁन िवधेयक वेतन चेकÓदारे (धनादेशाÓदारे)
िकंवा बँक खाÂयाÓदारे अदा करÁयासाठी कमªचाöयाची लेखी अिधकृतता िमळिवÁयाची
आवÔयकत (अट) काढून टाकू शकते.
३) जेÓहा १००० पे±ा कमी कमªचारी असतील तेÓहा पगार मिहÆया¸या ७ Óया िदवशी
अदा करणे आवÔयक आहे. इतर बाबतीत मिहÆया¸या १० Óया िदवशी पगार देणे
आवÔयक आहे.
४) नुकसान िकंवा तोटा या पåरिÖथतीत िनयो³Âयाने िविवध ÿकार¸या नŌदी ठेवÐया
पािहजेत. जसे मजूरी¸या नŌदी, दंडासंबंधीत नŌदी, आगाऊ रकमा घेतलेÐया नŌदी,
वेतन कपाती¸या नŌदी इ.
५) एकूण पगार कपात कमªचाöया¸या एकूण वेतना¸या ७५% पे±ा जाÖत असू नये.
६) िकमान वेतनाची कमाल मयाªदा Ł. १८०००/- वŁन Ł. २४०००/- पय«त
वाढिवÁयात आली आहे. मिहÆया¸या आधारावर िकमान वेतन २४००० असणे
अिनवायª आहे. munotes.in

Page 101

कामगार कायदे
101 ६.९ कामगार भरपाई कायदा कामगार भरपाई कायदा १९२३ हा एक ÿकारचा सामािजक सुर±ा कायदा आहे आिण
एखाīा Óयĉìला िकंवा Âया¸यावर अवलंबून असणाöया एखाīा Óयĉìला अपघात िकंवा
दुखापत झाÐयास रोजगारा¸या दरÌयान काही Óयावसाियक आजार उĩवÐयास व Âयामुळे
संपूणª िकंवा आंिशक अपंगÂव अथवा मृÂयू इ. भरपाईशी संबंधीत आहे.
६.९.१ उिĥĶ्ये:
कामगारां¸या नुकसान भरपाई कायīाचा उĥेश कामगारांना िकंवा Âया¸यावर अवलंबून
असलेÐया Óयĉìला अपघात झाÐयास िकंवा दुखापतीमुळे अपंगÂव आÐयास िकंवा
कामगाराचा मृÂयू झाÐयास काही ÿमाणात िदलासा देणे हे आहे.
ÓयाĮी:
हा कायदा संपूणª भारताला लागू आहे. हा कायदा जे कामगार धोकादायक Óयवसाय,
कारखाने, खाणी, बांधकाम, वाहतूक, रेÐवे, जहाजे,इ. ±ेýात काम करतात. Âयांना हा
कायदा लागू आहे. हा कायदा सशľ दल संघटनातील कमªचाöयांना लागू नाही.
काही महÂवा¸या सं²ा:
अ) आयुĉ:
कामगारांना भरपाई देÁयासाठी संबंधीत योµय सरकारने िनयुĉ केलेला अिधकारी
ब) अवलंबून असणारी Óयĉì (परावलंबी):
कोणतीही Óयĉì जी थेट मृत कामगारांशी संबंधीत आहे. जसे कì पÂनी, मुले िकंवा पालक
क) िनयोĉा (मालक):
कोणतीही Óयĉì असो िकंवा संÖथा, ÓयवÖथापकìय मÅयÖथ िकंवा मृत कमªचाöयाचा
कायदेशीर ÿितिनधी
ड) कामगार:
रेÐवेचा सेवक, माÖतर (मालक) , नावाडी, कĮान, गाडीचा चालक , मदतनीस, यंý कारागीर
(यांिýक), सफाई कामगार हे सवª कंýाटी तÂवावर काम करणारे कामगार आहेत आिण ते
आपÐया मालकासाठी काम करतात व Âयां¸यामÅये मालक व नोकर असे नाते िनमाªण होते.
इ) अपंगÂव:
अपंगÂव Ìहणजे काम करÁया¸या ±मतेत घट. अपंगÂव हे पूणª िकंवा आंिशक असू शकते.
भरपाई¸या अटी :
 कायīा¸या Óया´येनुसार तो कमªचारी असला पािहजे munotes.in

Page 102

Óय
102  अपघातामुळे Óयिĉगत दुखापत झालेली असावी
 रोजगारामÅये काम करताना हाताने दुखापत झालेली असावी
 अपघातामुळे झालेÐया दुखापतीमुळे कामगाराला कायमचे अपंगÂव िकंवा मृÂयू
आÐयास
६.९.२ भरपाईसाठी अटी लागू नाहीत:
 दुखापतीमुळे ३ िदवसांपे±ा जाÖत कालावधीसाठी अपंगÂव / काम करÁया¸या ±मतेत
घट न येणे.
 जेथे कामगार मīपान / मादक पदाथा«¸या ÿभावाखाली असतील िकंवा कामगारांनी
सुरि±ततेसाठी कोणÂयाही आदेशाचे िकंवा सूचनांचे जाणीवपूवªक पालन केले नसेल
आिण Âयामुळे दुखापतीमुळे अपंगÂव िकंवा मृÂयू आÐयास
६.९.३ भरपाईची गणना :
 मृÂयू झाÐयास: संबंिधत घटकांनी काढलेÐया मािसक वेतना¸या ५०% िकंवा
८०००० यापैकì जे अिधक असेल ते
 कायमÖवŁपी संपूणª अपंगÂव: संबंिधत घटका¸या मािसक वेतना¸या ६०% िकंवा
९०००० यापैकì जे अिधक असेल ते
 कायमचे आंिशक अपंगÂव: संबंिधत घटका¸या मािसक वेतना¸या ६०%
 ताÂपुरते अपंगÂव: मािसक वेतना¸या २५%
६.९.४ कामगार भरपाई कायīातील अलीकडील बदल / दुŁÖती:
 २००९ मÅये करÁयात आलेÐया बदल आिण सुधारणांनुसार संपूणª कायīात जेथे
जेथे “कामगार” नमूद केले आहे ते “कमªचारी” Ìहणून बदल करणे आवÔयक आहे.
 दुखापतीमुळे मृÂयू आÐयास भरपाई पुढीलÿमाणे देय असेल -
१. िकमान Ł. ८०००० मÅये वाढ कŁन Ł. १२०००० िकंवा
२. मृत Óयĉì¸या मािसक वेतना¸या ५०% संबंिधत घटकाला देणे
 दुखापतीमुळे कायÖवŁपी संपूणª अपंगÂवावर पुढीलÿमाणे भरपाई देय असेल:
१. िकमान Ł. ९०००० ची वाढ कŁन Ł. १४०००० िकंवा
२. मृत Óयĉì¸या मािसक वेतना¸या ६०% संबंिधत घटकाला देणे
दाÓयां¸या िनपटाराकरीता वाÖतिवक मािसक वेतन Ł. ४०००/- ¸या कमाल मयाªदेिशवाय
मोजावे लागेल ºयामुळे दाÓयां¸या खचाªत अनेक पटéनी वाढ होईल munotes.in

Page 103

कामगार कायदे
103 ६.१० सारांश बाल कामगार कायदा :
१४ वषाªखालील कोणते मूल काम करीत आहेत आिण कुठे करीत आहेत यासंदभाªत
बालकांचे संर±ण करÁयासाठी हा कायदा संमत करÁयात आला आहे आिण १४ वषा«पे±ा
जाÖत वयाचे मूल कोणÂया ÿकार¸या नोकöया कŁ शकते याबाबत मािहती िदली आहे.
मिहला कामगार कायदा :
हा कायदा कारखाÆयांमÅये मिहलांसाठी रोजगार आिण कामा¸या पåरिÖथतीचे िनयमन
करÁयासाठी मंजूर करÁयात आला आहे. हा कायदा मिहलांची सुर±ा आिण सुरि±तता,
कामाचे तास आिण ते काम करीत असलेÐया नोकöया Ļा बाबत मािहती ÿदान करते.
सामािजक सुर±ा कायदा:
हा कायदा सामािजक सुर±ा आिण असंघिटत ±ेýा¸या कÐयाणाशी संबंिधत आहे.
पेम¤ट ऑफ úॅ¸युईटी कायदा:
भारतातील पेम¤ट ऑफ úॅ¸युटी कायदा सेवािनवृ° कमªचाöयांना एकवेळ úॅ¸युटी र³कम
देÁयाशी संबंिधत आहे. एकाच िठकाणी १० कमªचारी असलेली कोणतीही संÖथा यासाठी
बांधील आहेत.
कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी:
भिवÕय िनवाªह िनधी ही एक अिनवायª सरकारी ÓयवÖथािपत सेवािनवृ°ी बचत योजना आहे.
ĻामÅये कमªचारी आिण िनयोĉा समान ÿमाणात योगदान देतात.
िकमान वेतन कायदा:
कामगारांसाठी िकमान वेतन िनयमन करÁयासाठी िकमान वेतन कायदा तयार करÁयात
आला आहे.
कामगार भरपाई कायदा :
कोणÂयाही दुखापती¸या िवरोधात कामगारांना नुकसान भरपाई देÁयासाठी िकंवा Âयां¸यावर
अवलंबून असलेÐया कामगारांचे अपंगÂव िकंवा मृÂयू िकंवा जशी पåरिÖथती असेल
Âयाÿमाणे नुकसान भरपाई देÁयासाठी कामगार भरपाई कायदा तयार केला आहे.
६.११ ÖवाÅयाय åरकाÌया जागा भरा .
१. ---------- हा कायदा १४ वष¥ िकंवा Âयाहóन अिधक वया¸या मुलांशी संबंिधत
रोजगारा¸या तरतुदéशी संबंिधत आहे. munotes.in

Page 104

Óय
104 २. बालकामगार कायīानुसार राख उचलणे ,राखे¸या खड्डात काम, बांधकाम इÂयादी
मुलांसाठी--–------ Óयवसाय आहे.
३. कारखाÆयात काम करणाöया मिहलां¸या अिधकारानुसार कोणÂयाही मिहलांना -----
तासापे±ा जाÖत कामाने ताणतणाव होतो.
४. --------- जीवन वािषªक योजना िनवृ°ीनंतर¸या गरजा पूणª करÁयासाठी तयार केÐया
आहेत.
५. कमªचाöयाला िदलेली úॅ¸युइटीची कमाल र³कम ---------- आहे.
६. जर कामगाराने ४८ तासापे±ा जाÖत काम केले असेल तर जाÖतीचे तास िकमान
वेतन कायīानुसार ---------- मानले जातील.
उ°रे: १-बालकामगार, २-ÿितबंिधत, ३-पाच तास , ४- सेवािनवृ°ी, ५-२० लाख
Łपये, ६- जाÖतीचे काम (ओÓहर टाईम)
खालील जोड्या जुळवा अ ब १. EPFO अ) २०१३ २. कामगार भरपाई कायदा ब) िनयमन आिण िनयंýण ३. लैिगंक छळ ÿितबंध क) १९७२ ४. úॅ¸युईटी कायदा ड) १९२३ ५. बाल कामगार कायदा इ) वैधािनक मंडळ (संÖथा)
उ°रे- १-इ, २-ड, ३-अ, ४-क, ५-ब,
थोड³यात उ°रे īा.
१) बालकामगार कायदा ÖपĶ करा.
२) सामािजक सुर±ा कायªøमात कोणते िविवध कÐयाणकारी कायªøम समािवĶ आहेत?
३) िकमान वेतन कायदा ÖपĶ करा.
४) कोणÂया सवª बाबी कामगार भरपाई कायīाअंतगªत संरि±त आहे?
िटपा िलहा.
१. कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी कायदा
२. लैिगक छळ कायदा
***** munotes.in

Page 105

105 ७
आरोµय आिण सुर±ा उपाय
ÿकरण संरचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ आरोµय आिण सुरि±तता
७.३ कायª आिण जीवनाचा ताळमेळ
७.४ सारांश
७.५ ÿijसंúह
७.६ संदभª
७.० उिĥĶे या धडयाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होऊ शकेल.
१. संÖथेमÅये आयोिजत करÁयात येणारे आरोµय आिण सुर±ा कायªøम समजून घेणे.
२. कमªचाöयांमधील तणावाची कारणे आिण पåरणाम जाणून घेणे.
३. तणाव ÓयवÖथापनासाठी उपाय ओळखणे.
४. कमªचाö यांना कायª आिण जीवनाचे संतुलन राखÁयासाठी येणाöया आÓहानांची मािहती
घेणे.
५. कमªचाö यांकडून आिण संÖथेकडून कायª आिण जीवनाचे संतुलन राखÁयासाठी
केलेÐया उपाययोजना समजून घेणे.
६. कमªचाöयांचे शारीåरक आिण मानिसक आरोµय सुिनिIJत करÁयात संÖथेची भूिमका
समजून घेणे.
७.१ ÿÖतावना या ÿकरणामÅये संÖथेमÅये अंमलात आणÐया जाणाöया आरोµय आिण सुर±ा उपायांचा
समावेश आहे. मनुÕयबळ िवभागाने कमªचाöयां¸या सुर±ेसाठी योजना आखून Âया सुिवधा
पुरिवÁयाची गरज आहे. तणाव हा सामाÆय घटक बनला आहे आिण अशा ÿकारे Âयाचे
कारण आिण पåरणाम अधोरेिखत केले गेले आहेत. कमªचाö यांवर होणारा ताण तणाव कमी
करÁयासाठी आवÔयक Âया उपाययोजनाही करता येतील. कायª आिण जीवनाचा ताळमेळ
या संकÐपनेचा देखील समावेश आहे कारण Óयावसाियक आिण वैयिĉक जीवनात संतुलन
राखणे ही एक काळाची गरज बनली आहे, या सवª बाबéचा समावेश या ÿकरणात केलेला
आहे. munotes.in

Page 106

Óय
106 ७.२ आरोµय आिण सुर±ा आरोµयामÅये Óयĉìची शारीåरक, मानिसक आिण भाविनक िÖथती समािवĶ असते. आज,
अनेक संÖथांनी कमªचाöयांचे शारीåरक आिण मानिसक आरोµय सुŀढ राहÁयासाठी काळजी
आिण उपाययोजना करÁयास सुŁवात केली आहे. आंतरराÕůीय कामगार संघटने¸या
संघटनाÂमक आरोµय आिण जागितक आरोµय संघटना यां¸या संयुĉ सिमतीनुसार,
औīोिगक आरोµय Ìहणजे :
१) Óयवसायातील सवª कामगारां¸या शारीåरक, मानिसक आिण सामािजक कÐयाणाची
काळजी आिण देखभाल करणे.
२) कामा¸या पåरिÖथतीमुळे कामगारांमधील आजारी आरोµयास ÿितबंध करणे.
३) कामगारांना Âयां¸या रोजगारातील जोखमीमुळे आरोµयावर ÿितकूल पåरणाम करणाöया
घटकांपासून संर±ण देणे.
४) कामगाराला Âया¸या शारीåरक आिण मानिसक आरोµयाशी जुळवून घेणारे
Óयावसाियक वातावरणात तयार करणे आिण Âयाची देखभाल करणे.

७.२.१ सुर±ा उपाय :
कमªचारी Âयां¸या शारीåरक आिण मानिसक आरोµयाला आिण कÐयाणाला धोका न देता,
सुरि±तपणे काम कł शकतील असे कामकाजाचे वातावरण तयार करणे आिण ते
वातावरण तसेच सुरि±त राखÁयासाठी संÖथा कायदेशीरåरÂया जबाबदार आहेत.
Âयाचÿमाणे, कमªचाö यांना खालील गोĶी करणे बंधनकारक आहे: कोणÂयाही िवधायी
आवÔयकता आिण संÖथाÂमक धोरणे आिण ÿिøयांचे पालन करणे; माÆय सुरि±त कायª
पĦतéनुसार कायª करणे आिण Âयांचे आरोµय आिण सुरि±तता संरि±त करÁयासाठी ÿदान
केलेÐया सवª माÅयमांचा वापर करणे.
कंपनी (िनयोĉा) आिण कमªचाö यां¸या आरोµय आिण सुरि±तते¸या जबाबदाöया अनेकदा
कायīात िविहत केलेÐया असतात आिण िनयम, सराव संिहता आिण मानकांĬारे समिथªत munotes.in

Page 107

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
107 असतात. हे कामा¸या िठकाणी सुरि±तता, भरपाई आिण पुनवªसन यावरील मागªदशªक
तßवांचा पाया आहेत.
१. कामा¸या िठकाण¸या धो³यांबĥल जागłकता:
वेगवेगÑया Öतरांवर संÖथेमÅये काम करताना येणाöया िविवध धो³यांसाठी संÖथांनी
कमªचाöयांमÅये जागŁकता पसरवणे आवÔयक आहे. धो³या¸या ±ेýामÅये बैठका घेऊन,
सूचना आिण सावधिगरीचे संदेश देऊन जागłकता िनमाªण करावी.
२. कमªचाöयांना सुर±ा ÿिश±ण:
सवª Öतरांतील यवÖथापक आिण कमªचाö यांना सुर±ा िश±ण देणे आवÔयक आहे, कारण ते
कोणÂयाही यशÖवी सुर±ा कायªøमाचा पाया आहे. सुर±ा िश±णाचे उिĥĶ दुहेरी आहे, एक
Ìहणजे कमªचाö यांमÅये सुर±ेची जाणीव िवकिसत करणे आिण सुर±ा उपाय व खबरदारी
यािवषयी Âयां¸या बाजूने अनुकूल वृ°ी िनमाªण करणे. दुसरे Ìहणजे ÿÂयेक कमªचाö या¸या
वापरातील कौशÐय िवकिसत कłन सुरि±त कामाची कामिगरी सुिनिIJत करणे आिण
सुर±ा उपकरणे उपलÊध कłन देणे.
अपघातांची सं´या कमी Óहावी आिण कमªचारीही ÿेåरत Óहावेत या ŀिĶकोनातून काही
संÖथा Âयां¸या िवभागांमधील सुर±ा Öपधाª आिण Öपधा«ना ÿोÂसाहन देतात. सुर±ेचे िनयम
तयार कłन Âया िन यमांची अंमलबजावणी करÁयासाठी, कमªचाö यांना कोणÂयाही
उÐलंघनासाठी दोषी आढळÐयास Âयांना फटकारले जाते, दंड ठोठावला जातो आिण
कामावłन काढून टाकले जाते.
३. संर±णाÂमक सुर±ा उपकरणांचा वापर:
संÖथेने कमªचाö यांना काम करताना सुर±ा उपकरणे ÿदान करणे आवÔयक आहे. हे
ÿामु´याने उīोग, कारखाने आिण ÿयोगशाळांमÅये उपलÊध कłन िदले जाते. सुर±ा
उपकरणांमÅये खालील उपकरणे समािवĶ आहेत:
 उÂपादन िवभागातील उपकरणसोबत काम करणाöया कमªचाöयांसाठी तŌडाचे माÖक,
चÕमे, धुळीपासून संर±ण माÖक, ĵसन यंý, ®वण संर±ण, योµय हातमोजे,
 आग, चकाकì, धूळ आिण धुरा¸या धो³यांपासून डोÑयांचे र±ण करÁयासाठी सुर±ा
चÕमा िकंवा ÈलॅिÖटकची डोÑयासाठीची ढाल,
 कमªचाö यांना उपकरणा¸या वापरासाठी मागªदशªन करÁयासाठी आवÔयक तेथे
खूणिचęी आिण िचÆहे वापरणे.
 बांधकामा¸या जागेवर काम करणाöया कमªचाöयांना वैयिĉक संर±ण उपकरणे
उपलÊध कłन देणे.

munotes.in

Page 108

Óय
108 ४. असुरि±त कामाची पåरिÖथती टाळणे:
अपघात टाळÁयासाठी िनयिमत अंतराने यंýसामúी आिण उपकरणांची देखभाल आिण
तपासणी करणे आवÔयक आहे. संÖथेने कमªचाöयांसाठी Öव¸छ कामाची जागा उपलÊध
कłन िदली पािहजे. ÿितबंिधत ±ेý, धो³याचे ±ेý इÂयादéबĥल आवÔयक Âया सूचना
िदÐया पािहजेत. सुरि±त आिण Öव¸छ वातावरणामुळे कमªचाö यांना काम करताना आनंद
वाटेल आिण Âयामुळे ते संÖथेला Âयांचे सवō°म देऊ शकतील.
५. सुर±ा सिमतीची िनयुĉì:
संÖथेतील सुर±ा सिमती कमªचाöयां¸या सुर±ेसाठी पाळÐया जाणाöया सुर±ा उपायांची
काळजी घेऊ शकते. हे अिनवायª नसले तरी संÖथेमÅये सुर±ा सिमती असणे उिचत आहे.
सिमतीमÅये अÅय±, उपाÅय±, सिचव आिण सरिचटणीस यांचा समावेश असतो.
सिमतीमÅये कामगार आिण ÓयवÖथापन यांचा समावेश असावा. कमªचारी सुरि±त
वातावरणात काम करत आहेत आिण सुर±े¸या सवª उपाययोजना पाळÐया जातात याची
खाýी करणे हा या सिमतीचा मु´य उĥेश आहे.
६. सुरि±त कामाची पåरिÖथती:
संÖथे¸या मानवी संसाधन िवभागाने कमªचाöयांना सुरि±त आिण आरोµयदायी कामाची
पåरिÖथती ÿदान करÁयासाठी काम केले पािहजे. Âयामुळे कमªचाöयांमÅये कामाचे समाधान
िमळेल. चांगÐया आिण सुरि±त कामा¸या िÖथतीमÅये हे समािवĶ आहे:
 कामाची चांगली पåरिÖथती (योµय ÿकाश आिण वायुवीजन)
 Öव¸छ Öव¸छता सुिवधा
 Åवनी आिण धूळ ÿदूषणापासून संर±ण
 ÿÂयेक मजÐयावर अिµनशामक यंýणा बसवणे आिण Âयाचा वापर सांगणाöया सूचनांचा
संच ÿदिशªत करणे.
७. अिभयांिýकì सुर±ा :
कोणÂयाही सुर±ा कायªøमासाठी कामाचे धोके कमी करÁयासाठी योµय अिभयांिýकì
कायªपĦतéचा अवलंब करणे अÂयंत महßवपूणª आहे. नवीन उÂपादने, ÿिøया आिण यंý
रचना कशा केÐया आहेत आिण आराखडा, माडणी आिण उपकरणे बसवÁयामÅये
अिभयांिýकì सुर±ेकडे पूणª ल± िदले जाते. अिभयांिýकì सुर±ाचे सवाªत महßवाचे कायª
Ìहणजे यंýा¸या चालवÁयाĬारे, उÂपादनां¸या िनिमªती¸या ÿिøयेĬारे, तसेच वÖतू आिण
उपकरणां¸या रचना आिण मांडणीĬारे उĩवणारे धोके दूर करणे. ºया यंýावर काम
करणाö या कमªचाö यांना धोका िनमाªण होतो ती यंýे कायाªिÆवत असताना सामाÆयतः
झाकलेली असतात िकंवा काळजीपूवªक कुंपण घातलेली असतात.
munotes.in

Page 109

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
109 ८. सुर±ा लेखापरी±ण:
सुर±ा लेखापरी±ण संÖथेमÅये पाळले जाणारे सुर±ा कायªøम आिण पĦती यांची तपासनी
करते. लेखापरी±ण करणाö या िनयो³Âयाने सुर±ा कायªøमांबĥलची मािहती आिण Âयाचा
कमªचाö यांवर होणारा पåरणाम तपासला पािह जे. सुर±ा कायªøम कंपनी¸या नमूद केलेÐया
उिĥĶांची पूतªता करतो कì नाही हे मूÐयांकन करÁयासाठी वािषªक आधारावर लेखापरी±ण
केले जाऊ शकते.
९. सुर±ा उपायांचा अवलंब केÐयाबĥल कौतुक:
संÖथेने िनयिमतपणे सुर±ा उपायांचे पालन करणाöया कमªचाöयांचे कौतुक केले पािहजे.
ÿशंसा कमªचाö याला िदलेले ÿोÂसाहन िकंवा ÿशंसा ÿमाणपýा¸या Öवłपात असू शकते.
यामुळे इतर कमªचाöयांनाही सुर±ा उपायांचे पालन करÁयास ÿोÂसाहन िमळेल आिण
Âयामुळे अपघातांची सं´या कमी होऊ शकते.
७.२.२. सुर±ा कायªøम:

कमªचाö यांसाठी कामाची जागा सुरि±त आिण Öव¸छ राखÁयात आिण ठेवÁयासाठी मानवी
संसाधन िवभाग अितशय महßवाची भूिमका बजावते. कमªचाö यांना Óयावसाियक ताणापासून
दूर ठेवÁयापूवê आवÔयक ती खबरदारी घेतÐयास अपघात मोठ्या ÿमाणात कमी केले
जाऊ शकतात. जेÓहा श³य असेल तेÓहा मानवी संसाधन िवभागाने संÖथेमÅये पाळÐया
जाणाö या सुर±ा पĦतéबĥल जागłकता पसरवावी.
संÖथेतील कमªचाö यां¸या सुरि±ततेसाठी मानव संसाधन िवभागाकडून खालील उपøम
राबवले जाऊ शकतात:
१. सुरि±त आिण आरोµयदायी कामाची पåरिÖथती ÿदान करणे : जेÓहा
कमªचाöयांना सुरि±त व आनंददायी कामाचे वातावरण ÿदान केले जाते, तेÓहा
कमªचारी अÂयंत ÿेåरत होऊन ते अितåरĉ काम करतात. सुरि±त वातावरणामÅये
ÿदूषण, धूळ इÂयादéपासून मुĉ कायªÖथळाचा समावेश होतो. संÖथेकडून योµय
Öव¸छता सुिवधा देणे हे देखील अपेि±त आहेत. तसेच कमªचाöयांसाठी िवमा आिण
आरोµय िवमा सुिवधा िदली जाते. munotes.in

Page 110

Óय
110 २. सुर±ा ÿिश±ण आयोिजत करणे: जिमनीवर िकंवा ±ेýीय Öतरावर काम करणाö या
कमªचाö यांना उīोगातील यंýसामúी आिण इतर उपकरणे हाताळÁयाबाबत सुर±ा
ÿिश±ण देणे आवÔयक असते. कोणÂयाही वेळी कोणतीही दुघªटना घडÁयाची
श³यता असते आिण Âयामुळे कमªचाöयांना शेवट¸या ±णी बचाव ÿिøयेचे ÿिश±ण
िदले पािहजे.
३. धो³याचे िवĴेषण आिण िनयंýण: िनयिमतपणे सुर±ा कायªøमाचे िनरी±ण करणे
आिण Âयाचे लेखापरी±ण आयोिजत करणे ही मानव संसाधन िवभागाची जबाबदारी
आहे. तसेच कमªचाöयांना ते सुरि±त वातावरणात काम करत असÐयाची खाýी देणे
गरजेचे आहे.
४. कमªचाö यांशी िनयिमत संवाद: कमªचाö यांना िनयिमत सुर±ा िनयमांची मािहती
देणाöया सूचना पाठवÐया पािहजेत. जेथे आवÔयक असेल तेथे मानवी संसाधन
िवभागाने सावध रहा, माÖक घाला िकंवा संर±णाÂमक उपकरणे, कपडे, अÆय
साधने यांचा संच वापरÁया¸या सूचना देÁयाची ÓयवÖथा करणे गरजेचे आहे.
५. सुर±ा सिमती आिण सुर±ा धोरण िनिIJत करणे: जरी सुर±ा सिमती असणे
बंधनकारक नसले तरीही सुर±ा सिमती असणे उिचत आहे. या सुर±ा सिमतीमÅये
उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापन , मानव संसाधन िवभाग, कामगारांचा एक ÿितिनधी आिण
इतर एक िकंवा दोन कमªचारी असू शकतात. सिमती बाहेरील संÖथेतील एका
सदÖयाची अंतŀªĶी देÁयासाठी िनयुĉì कł शकते.
६. कायª सुर±ा कायªøम राबवणे/सुर±ा जागłकता िनमाªण करणे: मनुÕयबळ
िवभागाने कमªचाöयांना सुर±ा कायªøम ÿदान करÁयासाठी सिøय उपाययोजना
करणे आवÔयक आहे. कमªचाöयांमÅये सुर±ेबाबत जागłकता िनमाªण करÁयासाठी
कायªशाळा आयोिजत केली जाऊ शकते.
७. उ¸च ÓयवÖथा पनासाठी सूचना: मानव संसाधन िवभाग हा उ¸च Öतरीय
ÓयवÖथापन आिण कमªचारी यां¸यातील मÅयÖथ Ìहणून काम करतो. संÖथे¸या
कामकाजात आवÔयकतेनुसार बदल सुचवÁयाचे ÖवातंÞय कमªचाö यांना िदले पािहजे.
खुले धोरण आिण कामातील पारदशªकता यामुळे कमªचाöयांना काम करताना अिधक
सुखदायक/ सोयीÖकर वाटेल.
८. ÿोÂसाहन देणे: जर कमªचाö यांना एखादे िविशĶ िøयाकलाप करÁयास ÿोÂसािहत
केले असेल तर ते सावधपणे करतील. अशा ÿकारे, जर कोणी कमªचारी सुर±ा
िनयमांचे पालन करत असेल आिण सुर±ा उपकरणांचा योµय रीतीने वापर करत
असेल तर अशा कमªचाöयांना भेटवÖतू िकंवा ÿशंसा ÿमाणपý देऊन कौतुक केले
पािहजे. संर±णाÂमक उपकरणे, कपडे, अÆय साधने यांचा संच वापरÁयाची सवय
कमªचाö यांमÅये ŁजवÁयासाठी Âयांना ÿोÖताहन देऊन हे िबंबवणे आवÔयक आहे.

munotes.in

Page 111

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
111 ७.२.३ तणाव आिण तणावाची कारणे:
आज आधुिनक ÖपधाªÂमक युगामÅये जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýामÅये अनपेि±तपणे िविवध
बदल घडून येत आहेत. कामाचे Öवłप िनरंतर बदलत आहे. कमªचाöयां¸या जबाबदाöया
वाढÐया आहेत आिण Âयां¸या समोर रोज नवनवीन आÓहाने िनमाªण होत आहेत. िदलेÐया
जबाबदाöया पा र पाडÁयासाठी आवÔयक असणारी संसाधने तुलनेने अपुरी आहेत.
कमªचाöयां¸या जवळ असणारी संसाधने आिण Âयां¸यावर असणाö या जबाबदाöया यामÅये
असंतुलन िनमाªण झाÐयामुळे Âया Óयĉì¸या िकंवा कमªचाöया¸या जीवनात तणाव उÂपÆन
होतो.
Óयĉì¸या िकंवा कमªचाöया¸या जवळ असणाöया अपुöया संशोधनामुळे कामामÅये नुकसान
होÁयाची श³यता िनमाªण होते आिण आपण करत असलेÐया कामामÅये आपÐयाला
अपयश येते काय? या िवचारांमुळे Óयĉì¸या िकंवा कमªचाöया¸यावर िनमाªण होणारी
पåरिÖथती आिण पåरणाम याला तणाव Ìहणता येईल.
शारीåरक, भाविनक िकंवा मानिसक ताणतणावांना कारणीभूत ठरणारा कोणताही बदल
Ìहणून तणावाची Óया´या केली जाऊ शकते. “तणाव Ìहणजे ल± िकंवा कृती आवÔयक
असलेÐया कोणÂयाही गोĶीला तुम¸या शरीराचा ÿितसाद होय.
तणावाची Óया´या :
१. Āìढड कुयाÆस यांनी तणावाची Óया´या पुढील ÿमाणे केली आहे : “संघटनेचे घटक
Ìहणून काम करणाöया Óयĉéनी बाहेर¸या पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयासाठी केलेÐया
ÿयÂनांची शारीåरक, मानसशाľीय आिण वागणुकìिवषयक ÿितिøया Ìहणजे तणाव होय.
“Stress is defined as an adaptive response to an externa l situation that
results in physical, psychologival and behavioural deviations for
organizational participats”.
२. इÓहाÆसिवच आिण मॅटेसन यांनी केलेली तणावाची Óया´या: "तणाव हा वैयिĉक
वैिशĶ्ये आिण/िकंवा मानिसक ÿिøयांĬारे मÅयÖथी करणारा एक अनुकूली आहे, जी
कोणÂयाही बाĻ िøया , पåरिÖथती िकंवा घटनेचा पåरणाम आहे. जी एखाīा Óयĉìवर
िवशेष शारीåरक आिण/िकंवा मानिसक दडपण ठेवते."
“Stress is an adaptive, mediated by individual characteristics and/or
psychological processes that are a consequence of any external action,
situation or event that place special physical and/or psychological
demands upon a person.”
ÿÂयेकाला कधी ना कधी ताण येतो. मु´यतः, तणाव दोन पĦतीने Óयĉ होऊ शकतो.
१) सकाराÂमक तणाव ( Eustress) आिण
२) नकाराÂमक तणाव /ýास ( Distress) munotes.in

Page 112

Óय
112 जेÓहा एखाīा कमªचाöयाला पदोÆनती िदली जाते आिण िमळालेÐया संधीचा उपयोग कłन
कमªचारी जर आपली ÿगती करीत असेल तर अशा ÿकार¸या तणावाल ) सकाराÂमक
ताण (Eustress) असे Ìहणतात. आिण जेÓहा एखाīा कमªचाöयाला कामाचे ओझे वाटू
लागते, नुकसान िकंवा Âयाला आपÐयावर अÆयाय होत असÐयाची भावना Ìहणजे
नकाराÂमक तणाव /ýास होय.

तणावाची कारणे:
तणावाची कारणे खालीलÿमाणे आहेत.


अ) नोकरीतील तणाव १. कामा¸या िठकाणी वातावरणात बदल २. नोकरी¸या अÖपĶ जबाबदाöया ३. कामाची खराब पåरिÖथती ४. भूिमका संघषª ५. कमी िकंवा जाÖत कामाचा बोजा ६. कामाची वेळ ब) गट तणाव सामािजक समथªनाचा अभाव क) वैयिĉक तणाव १. अनपेि±त बदल २. ÓयिĉमÂव ३. कौटुंिबक संघषª ड) इतर तणाव १. आिथªक संकटे २. तांिýक बदल तणावाची कारणे
munotes.in

Page 113

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
113 अ) नोकरीतील तणाव :
१. कामा¸या िठकाण¸या वातावरणात बदल:
ÿÂयेक कमªचाöयाने कामा¸या िठकाणा¸या िविशĶ पåरिÖथतीशी जुळवून घेतलेले असते
आिण Âया वातावरणात काम करÁयाची सवय झालेली असते. परंतु जर कामा¸या िठकाणी
वातावरणात काही बदल झाला तर कमªचाöयांमÅये तणावासारखी पåरिÖथती िनमाªण होऊ
शकते. ÂयामÅये Öथान, वातावरण, कामाचा ÿवाह इÂयादी बदलांचा समावेश असू शकतो.
२. नोकरीतील अÖपĶ जबाबदाöया:
जेÓहा उमेदवाराची िनयुĉì केली जाते, परंतु Âयां¸या नोकरी¸या जबाबदाöयांमÅये ÖपĶता
नसेल तर Âयामुळे कमªचाöयांमÅये तणावाची पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते. कमªचाöयांना
संÖथेमÅये आपण कोणती भूिमका पार पडावी यािवषयी Âयां¸या मनात संिदµधता िनमाªण
होते. यामुळे गŌधळ होऊ शकतो आिण कमªचाöयां¸यामÅये तणाव िनमाªण होऊ शकतो.
३. भूिमका संघषª:
जेÓहा एखाīा Óयĉìला एकाच वेळी अनेक भूिमका पार पाडÁयाची आवÔयकता असते,
तेÓहा तो भूिमके¸या संघषाª¸या समÖयेत येतो. Âयाला “कॅच 22” असेही Ìहणतात. एखाīा
Óयĉìला Âयां¸या जबाबदाöया पूणª न करÁयाची आिण Âयां¸या भूिमकांना Æयाय देÁयास
स±म नसÁयाची भीती देखील असू शकते.

४. कामाची खराब पåरिÖथती:
जर कामाची पåरिÖथती आनंददायक असेल तर ते कमªचाö यांना Âयांची सवō°म कामिगरी
देÁयास ÿवृ° करते, परतू कामा¸या िठकाणची पåरिÖथती खराब असेल तर Âयामुळे तणाव
िनमाªण होऊ शकतो. अनेक संÖथा वातावरण, वायुवीजन सुिवधा, ÿकाश योजन इÂयादéना
महßव देत नाहीत. Âयामुळे कमªचाöयांमÅये तणावासारखी पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते.

munotes.in

Page 114

Óय
114 ५. कमी िकंवा जाÖत कामाचा बोजा:
जर कमªचाö यांना मयाªिदत वेळेत आिण मयाªिदत संसाधनांसह पार पाडÁयासाठी बö याच
जबाबदाöया िदÐया गेÐया तर Âयांना Âया कामाचे ओझे वाटू शकते, ºयामुळे तणाव िनमाªण
होऊ शकतो. काही वेळा कमªचाöयांना नीरस काम िदले जाते ºयामुळे तणाव िनमाªण होतो.
तसेच काही वेळा कमªचाö यांना Âयां¸या ±मतेपे±ा कमी काम िदले जाते ºयामुळे तणाव
िनमाªण होतो.
६. कामाची वेळ:
आज¸या जीवघेÁया Öपध¥¸या युगात अनेक संÖथां Âयां¸या कायाªलयाची वेळ २४ X ७
अशी ठेवतात आिण कमªचाöयांना पाळीमÅये काम करÁयास सांिगतले जाते. अशा ÿकारे
िफरÂया पाÑयांमÅये काम केÐयाने एखाīा Óयĉì¸या दैनंिदन िदनचय¥मÅये अडथळा येतो.
यामुळे ते Âयां¸या कुटुंबातील सदÖयांपासून देखील तुटले जाऊ शकतात आिण Âयामुळे
तणावाची पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते.
ब) गट तणाव
१. सामािजक पािठंÊयाचा अभाव:
सामािजक समथªनाचा अभाव हे असे सूिचत करतात कì लोक Âयां¸या संकटा¸या वेळी
कोणÂयाही िमý िकंवा नातेवाईकावर िवĵास ठेवू शकत नसÐयाची तøार करतात. आिण
यामुळेच अलगाव आिण नैराÔयाची ÿकरणे िदवस¤िदवस वाढत आहेत. संयुĉ कुटुंबाचे
िवभĉ कुटुंबात łपांतर झाÐयाने कुटुंबातील सदÖयांमधील दरी वाढली आहे. तसेच,
लोकांना Óयापून ठेवÁयासाठी तंý²ानाने मोठी भूिमका बजावली आहे. Âयामुळे लोकांमÅये
तणाव िनमाªण होतो.
क) वैयिĉक तणाव:
१. अनपेि±त बदल:
जीवन अिनिIJत आहे आिण Âयामुळे अनेक वेळा, Óयĉì अनपेि±त बदल Öवीकाł शकत
नाहीत. अनेक Óयĉì या अिनिIJत वैयिĉक नुकसानाचा सामना कł शकत नाहीत आिण
Âयामुळे तणावाची पåरिÖथती िनमाªण होते. उदा: िÿय Óयĉìचा अचानक मृÂयू, लµन इ. असे
बदल बाĻ Öवłपाचे असतात आिण Âयामुळे ते कमी कł शकत नाहीत पåरणामी
तणावाला सामोरे जावे लागते.
२. ÓयिĉमÂव:
ÿÂयेक Óयĉì वेगळी असते आिण Ìहणूनच Âयांना वेगÑया पĦतीने सामोरे जावे लागते.
मु´यतः ÓयिĉमÂवाचे २ ÿकार असतात Ìहणजे.
 ÓयिĉमÂवाची वैिशĶ्ये अ - ÖपधाªÂमक, आøमक
 Óयिĉमßवाची वैिशĶ्ये ब - आरामशीर, सहनशील, सहज चालणारे, munotes.in

Page 115

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
115

ÓयिĉमÂव अ असलेली Óयĉì ÓयिĉमÂव ब असलेÐया Óयĉì¸या तुलनेत अिधक तणावपूणª
असेल. जरी सवª गोĶी तयार असÐया तरी ÓयिĉमÂव अ असलेली Óयĉì ती अंमलात
आणÁयापूवê अधीर िकंवा आøमक असेल. याउलट, ÓयिĉमÂव ब असलेले लोक
Öवभावाने हलके असतात. ते गोĶी खेळात घेतात आिण अशा ÿकारे ते पåरिÖथतीला
सामोरे जाÁयास स±म असतात.
३. कौटुंिबक संघषª:
अनेक लोकांनी अīाप िवभĉ कुटुंब संकÐपना Öवीकारली असली तरी, कुटुंबातील
सदÖयांमधील संघषª वाढत आहे. अशी काही ÿकरणे आहेत जेÓहा कुटुंबातील सदÖय
जबाबदाöया पूणª कł शकत नाहीत. बöयाच वेळा काम आिण वैयिĉक व पाåरवारीक
जीवनात संतुलन राखÁयास ते स±म नसतात. तथािप, या संपूणª पåरिÖथतीमुळे तणाव
िनमाªण होतो.
ड) इतर तणाव :
१. आिथªक संकट:
दैनंिदन जीवनात अशा अनेक घटना आहेत ºयामुळे तणाव िनमाªण होऊ शकतो. मंदी
आिण साथी¸या पåरिÖथतीसार´या टÈÈयामुळे अनेक पगारदार लोकांची आिथªक कŌडी
झालेली आपण बिघतलेली आहे. जेÓहा खचª वाढत असतो आिण उÂपÆना¸या पातळीत
वाढ होत नाही तेÓहा तणाव िनमाªण होऊ शकतो. वाढणारी महागाई देखील कमªचाöयांसाठी
तणावाची पåरिÖथती िनमाªण कł शकते.
२. तांिýक बदल:
जरी तंý²ानाने काम सोपे आिण जलद केले आहे, परंतु जे लोक तंý² नाहीत Âयां¸यासाठी
ताण येऊ शकतो, कारण Âयांना नवीन ÿणाली िशकून काम करावे लागेल. ÿिश±ण
िदÐयानंतरही बरेच कमªचारी आरामदायक नसतात आिण Âयामुळे तणाव िनमाªण होतो.
िकंबहòना, अशी पåरिÖथती Âयां¸या नोकöयांनाही धोका िनमाªण कł शकते.
munotes.in

Page 116

Óय
116 ७.२.४ तणावाचा नोकरीतील कामिगरीवर होणारा ÿभाव (तणावाची ल±णे) :

७.२.५ कमªचाö यांचे मानिसक आरोµय सुिनिIJत करÁयात संÖथेची भूिमका:
तणाव ही एक सामाÆय घटना बनली असली तरी , Âयाचा Óयĉìवरील ÿभाव कमी
करÁयासाठी काही सुधाराÂमक उपाय योजले पािहजेत. कमªचाöयांना केवळ शारीåरक तणाव
नाही तर मानिसक तणावाचाही सामना करावा लागतो. कमªचाöयांमधील मानिसक तणाव
कमी करÁयासाठी संÖथांनी पुढाकार घेतला पािहजे. कमªचाöयांची मानिसक तंदुŁÖती
सुिनिIJत करÁयासाठी पुढील उपाययोजना करता येतील.
१. आनंदी कायªÖथळ तयार करणे:
ÿÂयेक िनयो³Âयाने (कंपनीने) कमªचाö यांसाठी िनरोगी कामाची जागा तयार करणे आवÔयक
आहे. िनरोगी कामा¸या िठकाणी िवचारांचा मुĉ ÿवाह, सामािजक वातावरण , कधीतरी
अनौपचाåरक मेळावे इÂयादéचा समावेश असतो. कामाचे सुखद वातावरण कमªचाöयांना
मानिसक तणाव कमी करÁयास मदत करते.
२. लोकांशी संपकª साधने:
सहकारी आिण इतर कमªचाö यांसोबत अनौपचाåरकपणे वेळ घालवÐयाने कमªचाöयांना
तणावमुĉìचा मागª िमळतो. तसेच, अनौपचाåरक मेळावे संÖथेचे वातावरण हलके करतात.
जेÓहा कमªचारी लोकांशी वैयिĉकåरÂया जोडलेले असतात, तेÓहा Âयांचे शरीर एक हामōन अ) सं²ानाÂमक ल±णे १. अिनणªय २. ल± क¤िþत करÁयास असमथªता ३. भीतीदायक अपे±ा ४. सतत िचंता करणे ५. िचंताúÖत िवचार ६. नकाराÂमक िवचार ७. खराब िनणªय ब) भाविनक ल±णे १. मनःिÖथती २. अÖवÖथता ३. िशú कोप ४. िचडिचड ५. एकाकìपणा आिण अलगावची भावना ६. नैराÔय ७. सामाÆय दुःख ८. आराम करÁयास असमथªता ९. भारावून जाणे क ) शारीåरक ल±णे १. डोकेदुखी िकंवा पाठदुखी २. मळमळ िकंवा च³कर येणे ३. िनþानाश ४. वजन वाढणे िकंवा कमी होणे ५. Âवचा फुटणे ६. छातीत दुखणे िकंवा जलद Ńदयाचा ठोके पडणे ७.कामवासनेतील नुकसान ड) वतªणूक ल±ण १. खाÁया¸या सवयéमÅये बदल २. िचंताúÖत सवयी ३. अनपेि±त समÖयांवर जाÖत ÿितिøया देणे ४. मारामारीत ÿवेश करणे ५. इतरांपासून वेगळे करणे ६. जबाबदारीकडे दुलª± करणे तणावाची लᭃणे munotes.in

Page 117

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
117 सोडते ºयामुळे Âयांचा लढा िकंवा उड्डाणाचा ÿितसाद थांबतो आिण Âयांना आराम
वाटतो.
३. समुपदेशकाची िनयुĉì:
समुपदेशकाची िनयुĉì अÂयंत आवÔयक आहे, कारण यामुळे कमªचाöयांना तणाव-
ÓयवÖथापन समुपदेशन िविवध ÿकार¸या मानिसक-आरोµय Óयावसाियकांकडून िदले जाते.
तणाव समुपदेशन आिण गट-चचाª उपचार पĦतीमुळे तणावाची ल±णे कमी होÁयास आिण
एकूणच आरोµय आिण वृ°ी सुधारÁयासाठी फायदे िसĦ झाले आहेत. समुपदेशन ही
दीघªकालीन वचनबĦता असÁयाची गरज नाही, परंतु काही लोकांना पाý
रोगिनवारणत²ाकडून तणाव-समुपदेशन सýां¸या मािलकेचा फायदा होतो.
४. िव®ांती सýे:
तणावपूणª पåरिÖथती दूर करÁयासाठी िकंवा दीघªकाळापय«त तणावपूणª पåरिÖथती अिधक
ÿभावीपणे ÓयवÖथािपत करÁयासाठी िव®ांती उपयुĉ आहे. िव®ांतीमुळे कमªचाöयां¸या
शरीराची रोगÿितकारक शĉì वाढते आिण Âयामुळे तणावúÖत पåरिÖथतीत Âयांची ऊजाª
वाढते. Åयान केÐयाने Óयĉìचे शरीर बरे होÁयासही मोठ्या ÿमाणावर मदत होऊ शकते.
५. मागªदशªन:
कामा¸या िठकाणी मागªदशªन करणे ही िशकÁया¸या आिण वाढी¸या उĥेशाने
सहकाöयांमधील एक Öथािपत भागीदारी आहे. जेÓहा वåरķ आिण अधीनÖथ यां¸यातील
संबंध गुł आिण िशÕयाचा असतो, तेÓहा कमªचाö यांना सहाÍयक वåरķ अिधकारी Âयां¸या
जवळ असतात तेÓहा Âयांना आरामदायक वाटते.
६. धोरणे आिण पĦतीमÅये सुधारणा करणे :
ÿÂयेकावरील ताण कमी करÁयासाठी, साथी¸या रोग आिण नागरी अशांतते¸या ÿितिøयेत
धोरणे आिण पĦती अīयावत करÁयात श³य िततके उदार आिण लविचक राहणे
आवÔयक आहे. कठोर लàयांवरील मूÐयांकनांऐवजी दयाळू अिभÿाय आिण िशकÁया¸या
संधी Ìहणून कायªÿदशªन पुनरावलोकने पुÆहा तयार करÁयाचा ÿयÂन करावा.
७. ÿिश±ण:
कमªचाö यांना िचंता आिण तणाव कमी करÁयासाठी चचाªसýे आिण कायªशाळांचे आयोजन
केÐयास करÁयात एक ल± सुधारÁयासआिण ÿेरणा देÁयात मदत होईल, जे नैराÔय आिण
तणाव ÓयवÖथापन तंý आहे. यामÅये मानिसकता, ĵासो¸छवासाचे Óयायाम आिण Åयान
यावर ल± िदले जाते. अशाÈÿरकारचे िश±ण कमªचाöयांना चांगले मानिसक आरोµय आिण
वैयिĉक आिण Óयावसाियक जीवनात आनंदी राहÁयास मदत करेल.
८. काम करÁयासाठी Öवाय°ता:
याचा अथª कमªचाöयांना Âयां¸या पĦतीने काम करÁयाचे ÖवातंÞय देणे होय. हे Âयांना
अिधक ÿभावीपणे काम करÁयास आिण Âयांचे ÿयÂन करÁयास ÿेåरत करते. िनणªय munotes.in

Page 118

Óय
118 घेÁया¸या ÿिøयेसाठी Âयांचा िवचार केÐयाने Âयांना मूÐयवान वाटेल ºयामुळे Âयांचे
मानिसक आरोµय सुधारेल आिण उÂपादकता देखील उ¸च होईल.
९. िनयिमत तपासणी:
कमªचारी आिण Âयां¸या कुटुंबातील सदÖयांसाठी Âयां¸या शारीåरक आिण मानिसक
आरोµयाचे िवĴेषण करÁयासाठी मोफत तपासणी िशिबरे आयोिजत केली जाऊ शकतात.
संÖथा एखाīा पाý मानिसक आरोµय िचिकÂसकाकडून नैराÔयासाठी मोफत िकंवा
अनुदािनत तपासणी िशिबराचे आयोजन कł शकते. Âयानंतर िनद¥िशत अिभÿाय आिण
योµय असेल तेÓहा िचिकÂसािवषयक िकंवा वैīकìय संदबª िदले जातील तसेच आवÔयक
असÐयास, उदासीनता औषधे आिण मानिसक आरोµय समुपदेशनासाठी कोणतेही खचª
नसलेले िकंवा कमी खचª असलेले आरोµय िवमे देिखल िदले जाऊ शकतात.
७.२.६ कमªचाö यांचे शारीåरक आरोµय सुिनिIJत करÁयात संÖथेची भूिमका:
१. चांगली कÐयाणकारी सुिवधा मनोबल वाढवू शकते आिण संÖथेमÅये चांगले कायª
वातावरण िनमाªण कł शकते. Âयामुळे कमªचाöयांना चांगÐया कÐयाणकारी सुिवधा
पुरिवÐया पािहजेत.
२. कमªचारी संघटनेत काम करताना आनंदी आहेत कì नाही हे जाणून घेÁयासाठी
Âयां¸याकडून िनयिमत अिभÿाय घेणे आवÔयक आहे. काही तøारी असÐयास Âया
ताÂकाळ सोडवाÓयात.
३. कमªचाö यांना कोणÂयाही बदलांचा सामना करणे कठीण वाटत असÐयास Âयांना
ÿिश±ण देÁयासाठी संÖथांनी पुढाकार घेणे आवÔयक आहे. नवीन सहभागéना ÿेरण
ÿिश±ण िदले जाणे आवÔयक आहे जेणेकłन ते संÖथाÂमक धोरणांशी पåरिचत
होतील.
४. कमªचाö यांनी सुĦा Âयांची वैयिĉक जबाबदारी आहे ती पूणª करणे आवÔयक आहे.
ÿÂयेक संÖथेने पगारी रजेची तरतूद ठेवणे आवÔयक आहे. हे Âयांना Âयां¸या वैयिĉक
आिण Óयावसाियक जबाबदाöया मोठ्या ÿमाणात हाताळÁयास मदत करेल आिण
Âयामुळे तणाव कमी होईल.
५. संÖथेतील नीरस काम कमी करणे आवÔयक आहे. तथािप, कमªचाö यांना नवीन आिण
वेगळा अनुभव देÁयासाठी कामगारास अनुभव िमळÁयाकåरता एका कामाहóन Âयाच
दजाª¸या दुसö या कामास लावणे आिण नोकरीचे मूÐयांकनाचा अवलंब करणे आवÔयक
आहे. Âयामुळे, कमªचारी संÖथेसोबत काम करताना समाधानी होतील.
७.३ कायª जीवन समतोल "वकª लाइफ बॅलÆस" कायª जीवन समतोल हा शÊद १९८६ मÅये तयार करÁयात आला
होता, जरी दैनंिदन भाषेत Âयाचा वापर बö याच वषा«पासून तुरळक आहे (लॉकवुड, २००३).
कायª जीवन समतोल (WLB) हे सहाÍयक आिण िनरोगी कामाचे वातावरण तयार करणे
आिण राखणे याबĥल आहे, जे कमªचाö यांना Óयावसाियक आिण गैर-Óयावसाियक munotes.in

Page 119

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
119 भूिमकांमधील जबाबदाöया पूणª करÁयासाठी समतोल राखÁयास स±म करेल आिण अशा
ÿकारे कमªचाö यांची िनķा आिण उÂपादकता मजबूत करेल. आजकाल, बहòतेक
कमªचाö यांसाठी कायª जीवन समतोल ही वाढती िचंता बनली आहे.
वकª लाइफ बॅलÆस: कायª जीवन समतोल ही एक संकÐपना आहे जी कमªचाö यां¸या
जीवनातील सशुÐक आिण िबनपगारी कामामÅये Âयांचा वेळ आिण शĉì िवभािजत
करÁया¸या ÿयÂनांना समथªन देते. थोड³यात,कायª जीवन समतोल Ìहणजे Âयां¸या
वैयिĉक आिण Óयावसाियक जबाबदाöया पार पाडताना समतोल राखणे होय. कायª जीवन
समतोल ही एक Óयापक संकÐपना आहे, ºयामÅये एकìकडे कåरअर आिण महßवाकां±ा,
दुसरीकडे आनंद, िवरंगुळा, कौटुंिबक आिण आÅयािÂमक िवकास यां¸या तुलनेत योµय
ÿाधाÆय देणे समािवĶ आहे.
७.३.१ काम आिण वैयिĉक जीवनातील समतोलाचे महßव:
कमªचाö यांना Âयां¸या वैयिĉक आिण Óयावसाियक जबाबदाöयांमÅये संतुलन राखÁयासाठी
अनेक समÖयांना तŌड īावे लागत असले तरी, समतोल राखणे आवÔयक आहे, कारण
यामुळे कमªचाö यांमÅये उ¸च उÂपादकता आिण नोकरीचे समाधान िमळेल. कामा¸या
जीवनात संतुलन राखÁयाचे महßव खालीलÿमाणे आहे.
१. कमªचाö यांची उलाढाल कमी करते:
कमªचाö यांनी संÖथा सोडÁयाचे एक ÿमुख कारण हे आहे कì ते Âयां¸या वैयिĉक आिण
Óयावसाियक जबाबदाöयांमधील संतुलन राखÁयास स±म नाहीत. संÖथेकडून वाढती
मागणी आिण वैयिĉक पातळीवर उ¸च वचनबĦता यामुळे असंतुलनाची समÖया िनमाªण
होते. अशा ÿकारे, अशी पåरिÖथती उĩवते जेÓहा एखाīा Óयĉìला फĉ एक िनवडÁयाची
आवÔयकता असते, Ìहणजे वैयिĉक िकंवा Óयावसाियक आयुÕय. Âयामुळे अनेकजण
आपली वैयिĉक जबाबदारी पार पाडÁयासाठी नोकरी सोडतात. परंतु संÖथेने आपÐया
कमªचाया«¸या काम आिण वैयिĉक जीवनातील समतोल राखÁकयास मदत केली तर
कमªचाö यांची उलाढाल कमी होऊ शकते.
२. ÿितभा िटकवून ठेवणे:
जेÓहा संÖथेमÅये लविचक कामाचे तास सुł केले जातात आिण कमªचारी कÐयाणासाठी
अनुकूल सुिवधा वापरÐया जातात, तेÓहा कमªचाö यांना अिधक काळ िटकवून ठेवता येते.
जेÓहा कमªचारी कायम राहतात तेÓहा उलाढाल कमी करता येते आिण Âयामुळे संÖथेसाठी
सĩावना िनमाªण होते.
३. चांगले शारीåरक आरोµय आिण मानिसक आरोµय:
जेÓहा कमªचारी Âयां¸या वैयिĉक आिण Óयावसाियक जबाबदाöयांमÅये संतुलन राखÁयास
स±म असतात तेÓहा ते आनंदी असतात. यामुळे शारीåरक आिण मानिसक आरोµय चांगले
राहते. कामासाठी िनिIJत वेळ आिण कुटुंबासमवेत दज¥दार वेळ यामुळे लोकांना आनंद
वाटतो. munotes.in

Page 120

Óय
120 ४. तणाव कमी करणे:
आजकाल, कामा¸या जीवनातील असंतुलन हे तणाव िनमाªण करणारे ÿमुख घटक बनले
आहे. Âयामुळे ÿÂयेक संÖथेने कमªचाö यांना Âयां¸या वैयिĉक आिण Óयावसाियक
बांिधलकìमÅये संतुलन राखÁयासाठी काही जागा देÁयाचा ÿयÂन सुł केला आहे. यामुळे
ताणतणाव कमी होऊन स वª कमªचाöयांची उÂपादकता वाढते.
५. कमªचाö यां¸या कामातील समाधान वाढवते:
जेÓहा कमªचाö यांना काम करÁयाचे ÖवातंÞय िदले जाते तेÓहा कमªचारी आनंदाने काम
करतात आिण Âयां¸या वैयिĉक जबाबदाöया सांभाळतात. Âयामुळे ते संÖथे¸या वाढीसाठी
अिधक योगदान देतात आिण कुटुंबातील सदÖयांची मागणी देखील पूणª करतात.
६. अनुपिÖथती आिण कंटाळवाणेपणा कमी करते:
जेÓहा कमªचारी Âयां¸या काही वैयिĉक वचनबĦतेची पूतªता करतात तेÓहा ते कामातून पळून
जातात. तथािप , Óयावसाियक आिण वैयिĉक जबाबदाöयांमधील संतुलन आपोआप राखले
जाते, तेÓहा अनुपिÖथती कमी होते.
७. उÂपादकता वाढवते:
उÂपादकता Ìहणजे उÂपादनात वाढ करणे. कमªचारी जेÓहा Âयांची वैयिĉक उिĥĶे पूणª
करतात तेÓहा समपªण आिण ŀढ वचनबĦतेने काम करतात. िवशेषत: जेÓहा संÖथा हा
समतोल राखÁयासाठी ÿयÂन करते.
८. संÖथेची ÿितमा:
जेÓहा कमªचारी कामा¸या कामाचा आिण जीवनाचा समतोल राखÁयास स±म असतात
तेÓहा कमªचाöयांची एकूण कामिगरी उ¸च असते. सुधाåरत कामिगरीमुळे संÖथेला जाÖत
परतावा िमळू शकतो. Âयामुळे संबंिधतांमÅये संÖथेची ÿितमा सकाराÂमक बनते.
९. ÿेरणा:
काम आिण जीवनातील समतोल कमªचाö यांना चांगली कामिगरी करÁयास ÿेåरत करते.
काम आिण जीवनातील समतोल असलेले कमªचारी समिपªत भावनेने काम करतात. अशा
ÿकारे, यामुळे संÖथेमÅये उ¸च कायª±मता देखील होते.
७.३.२ काम आिण वैयिĉक जीवनातील समतोलाची गरज:
१. कमªचाö यांनी सतत चांगली कामिगरी केली पािहजे आिण बाजारातील गितशील
पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयास िशकत राहील पािहजे. Âयात भर Ìहणजे ल± पूणª
करÁयासाठी वåरķांकडून सततचा दबाव असणे. Âयामुळे कमªचाöयांना Âयां¸या
वैयिĉक जीवनाचा Âयाग करÁयािशवाय दुसरा पयाªय राहात नाही. या संपूणª
ÿिøयेमुळे कमªचाöयांवर ताण िनमाªण होतो, जे इतर अनेक समÖयांचे मूळ आहे. munotes.in

Page 121

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
121 २. उ¸च रĉदाब, मधुमेह, Ńदयिवकाराचा झटका यासार´या शारीåरक Óयाधéनी úÖत
कमªचाö यांची सं´या पूवêपे±ा बरीच वाढली आहे. दीघª आिण तणावपूणª कामा¸या
तासांमुळे मिहला कमªचाöयांना सवाªत जाÖत ýास होतो आिण Âयांना ककªरोग आिण
गभªपात इÂयादी गंभीर ľीरोगिवषयक समÖयांना तŌड īावे लागत आहे.
३. कमªचारी घरापे±ा कामावर जाÖत वेळ घालवत असतात पती-पÂनी, आई-वडील,
मुलांना आवĵेयक असलेला वेळ िदला जात नाही. अनेक वेळा कमªचाöयांना Âयांची
वैयिĉक जीवनात योµय जागा िमळू शकत नाही.
४. कायाªलयाÅये जाÖत तास काम केÐयाने कमªचाöयांचा संवाद वाढतो. कमªचारी घरी
असले तरी Âयां¸या Óयावसाियक जगात (मानिसक) राहÁयाचा कल असतो.
Óयावसाियक रागाचा पåरणाम घरापय«त पोहोचतो.
५. संÖथेतील कमªचारी कधीही शांत नसतात. जेÓहा ते कामा¸या िठकाणी असतात तेÓहा
घरी समÖया िचंतेची असतात आिण उलट घरी असतात तेÓहा कामाची िचंता
करतात. नकळत , कमªचारी िनराश होतात आिण Âयां¸या Óयवसायासाठी सवō°म
कामिगरी कł शक त नाहीत.
६. िवभĉ कुटुंब या संकÐपनेने वैयिĉक Öतरावर जबाबदाöयाही वाढवÐया आहेत आिण
Âयामुळे कुटुंबातील ÿÂयेक सदÖया¸या मागÁया पूणª करणे Óयĉìला कठीण होऊ
लागले आहे.
७. आज úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी कमªचाö यांनी पाÑयांमÅये चोवीस तास काम
करणे अपेि±त आहे. अशा ÿकारे, पाÑयांमÅये काम केÐयाने Óयĉìचे चø िवÖकळीत
होते आिण ते Âयां¸या िÿ7.4 सारांश:
७.४ सारांश या ÿकरणामÅये कमªचाö यांसाठी अवलंबÐया जाणाö या आरोµय आिण सुर±ा उपायांचा
समावेश आहे. कमªचाöयांना काम करÁयासाठी आरोµयदायी आिण सुरि±त वातावरण
राखÁयासाठी मानव संसाधन िवभाग महßवाची भूिमका बजावतो. तणाव अनुभवणाöया
कमªचाöयांची सं´या वाढत आहे, Âयामुळे तणावाची कारणे ओळखली जातात. तसेच,
करावया¸या सुधाराÂमक उपाययोजना नमूद केÐया आहेत. Óयावसाियक आिण वैयिĉक
अशा दोÆही जबाबदाöया सांभाळÁयाचे आÓहान वाढत आहे Âयामुळे संÖथाÂमक आिण
वैयिĉक ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. लविचक कामकाजा¸या सुिवधा महÂवा¸या आहेत
Âयाच बाजूला Óयĉìने घेतलेली रणनीती देखील उपयुĉ आहे.यजनांपासून दूर जातात.
७.५ ÿij ७.५.१ åरĉ जागा भरा.
१. ___________ ची Óया´या शारीåरक , भाविनक िकंवा मानिसक ताण िनमाªण
करणारा कोणताही बदल Ìहणून केली जाऊ शकते. munotes.in

Page 122

Óय
122 २. ___________ तंýात कमªचारी महÂवा¸या कालावधीत जाÖत तास काम करतात
आिण हे अितåरĉ तास जमा करतात आिण शांत कालावधीत Âयांचा वापर करतात.
३. ____________ तंýात कमªचाöयांना िदवसा¸या महßवा¸या वेळेत ते उपिÖथत
राहतील याची खाýी कłन Âयांची सुŁवात आिण समाĮी वेळ ठरवÁयाचे ÖवातंÞय
िदले जाते.
४. जेÓहा एखाīा Óयĉìला एकाच वेळी अनेक भूिमका पार पाडÁयाची गरज असते तेÓहा
तो _________ ¸या समÖयेत येतो.
५. _________ मÅये Óयĉìची शारीåरक, मानिसक आिण भाविनक िÖथती समािवĶ
असते.
(ताण, तासांचे बँिकंग, लविचक कामाचे तास, भूिमका संघषª, आरोµय)
जोडी जुळवा. गट अ गट ब १. िव®ांती अ एक भूिमका संघषª २. कायª जीवन संतुलन ब तणावपूणª पåरिÖथती दूर करणे ३. संकुिचत कामाचा आठवडा क वैयिĉक जीवनातील अिनिIJतेचा सामना ४. नोकरीचा तणाव ड Óयावसाियक आिण वैयिĉक जबाबदाöया सांभाळणे ५. वैयिĉक तणाव इ कामाचे िदवस कमी करणे आिण दीघª शिनवार व रिववार असणे उ°र: (१-ब, २-ड, ३-इ, ४-अ, ५-क)
७.५.३ सÂय िकंवा असÂय िवशद करा.
१. आरोµयामÅये Óयĉìची शारीåरक, मानिसक आिण भाविनक िÖथती समािवĶ असते.
२. Åयान आिण योगामुळे ताण येऊ शकतो.
३. काम आिण वैयिĉक जीवन ही समÖया फĉ पुŁषांना भेडसावते.
४. कामातील धोके कमी करÁयासाठी योµय अिभयांिýकì कायªपĦतéचा अवलंब करणे हे
कोणÂयाही सुर±ा कायªøमासाठी अÂयंत महßवाचे आहे.
५. कमªचाö यां¸या सुरि±ततेसाठी पाळÐया जाणाö या सुर±ा उपायांची काळजी संÖथेतील
सुर±ा सिमती घेऊ शकते.
(सÂय - १,४,५ असÂय -२,३)
munotes.in

Page 123

आरोµय आिण सुर±ा उपाय
123 ७.५.४ दीघª ÿij सोडवा.
१. संÖथेमÅये आरोµय आिण सुर±ा उपाय सुधारÁयासाठी मानव संसाधन िवभागाची
भूिमका ÖपĶ करा.
२. काम आिण वैयिĉक जीवन यातील समतोल याचे महßव िलहा.
३. संÖथेतील कमªचाöयांना तणावाची कारणे कोणती?
४. तणावाचे ÓयवÖथापन करÁया¸या िविवध मागा«वर चचाª करा.
५. कमªचाö यांचे कायª जीवन संतुलन राखÁयासाठी संÖथेने हाती घेतलेली िविवध तंýे
ÖपĶ करा.
७.५.५ िटपा िलहा:
१. िविवध ÿकारचे लविचक कामाचे तास
२. तणावाची कारणे
३. काम सुर±ा वातावरण तयार करÁयाचे मागª
४. तणाव कमी करÁयाचे वैयिĉक मागª
५. आरोµय आिण सुर±ा वातावरण
७.६ संदभª  https://statswiki.unece.org/display/GFM/A+Safe+Working+Environm
ent
 https://www.researchgate.net/publication/ 339643134 _Health_and_Saf
ety_of_Employees_in_Organizations
 https://www.hsa.ie/eng/Topics/Managing_Health_ and_Safety/Safety_
and_Health_Management_Systems/
 https://www.medicalnewstoday.com/articles/ 145855
 https://www.ripublication.com/gjfm -spl/gjfmv 6n9_04.pdf
*****
munotes.in

Page 124

124 ८
ÿितभा ÓयवÖथापन
ÿकरण संरचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ कमªचारी ÿितबĦता
८.३ सहąाÊदीचे ÓयवÖथापन
८.४ ÿितभा ÓयवÖथापन
८.५ सारांश
८.६ ÿijसंúह
८.७ संदभª
८.० उिĥĶे या धडयाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होऊ शकेल.
१. संÖथेशी ÿितबĦ असणाöया कमªचाö यांचे महßव आिण ÿभाव समजून घेणे.
२. कमªचाö यांना संÖथेशी ÿितबĦ ठेवÁयाचे वेगवेगळे मागª शोधणे.
३. संÖथेतील सहąाÊदीची (Millennials) भूिमका समजून घेणे.
४. संÖथेमÅये सहąाÊदीना ÓयवÖथािपत करÁयाचे मागª जाणून घेणे.
५. संÖथेत ÿितभावान कमªचारी कायम ठेवणे.
६. जागितक Öतरावर पाळÐया जाणाö या िविवध मानवी संसाधना¸या पĦती समजून घेणे.
८.१ ÿÖतावना या धड्यामÅये मानवी संसाधन िवभागा¸या अलीकडील बाबéचा समावेश आहे.
अलीकड¸या काळात तŁ णांन मधली कायªशĉì बदलत असÐयाने Âयांची कायªशैली
समजून घेणे गरजेचे आहे. मानवी संसाधन िवभागासमोरील सवाªत मोठे आÓहान Ìहणजे
कमªचाöयांना दीघªकाळासाठी संÖथेशी ÿितबĦ ठेवणे िक ºयामुळे संÖथेमÅये कमªचारी
मैýीपूणª व अनुकूल वातावरण राखले जाईल. अशा ÿकारे, कमªचाö यां¸या ÿितबĦता
राखÁयाचे िविवध मागª आिण योजना या ÿकरणामÅये समािवĶ केलेÐया आहेत. ÿÂ येक
संÖ थेला ÿितभावान कमªचाö यांना संÖथेमÅये कायम िटकून ठेवायचे असते कारण Âयांना
िदÐया -जाणाöया ÿिश±णासाठी कमीत कमी कĶ आिण ÿयÂन करावे लागतील. Âयामुळे
कमªचाöयांना संÖथेमÅये कायम िटकून ठेवÁयासाठी वेगवेगळे डावपेच आखले जातात. munotes.in

Page 125

ÿितभा ÓयवÖथापन
125 ८.२ कमªचारी ÿितबĦता कमªचाö यांची ÿितबĦता ही एक संकÐपना आहे जी कमªचाö याला Âयां¸या नोकरीबĥल वाटत
असलेÐया उÂसाह आिण समपªणा¸या पातळीचे वणªन करते. ÿितबĦ कमªचारी Âयां¸या
कामाबĥल आिण कंपनी¸या कामिगरीबĥल काळजी घेतात आिण Âयांना असे वाटत असते
कì Âयां¸या ÿयÂनांमुळे कंपनी¸या कामिगरीत फरक पडतो. एक ÿितबĦ कमªचारी हा
Âयाला िमळणाöया पगारापे±ा जाÖत असतो आिण ते Âयां¸या कÐयाणाचा Âयां¸या
कामिगरीशी िनगडीत िवचार कł शकतात. अशा ÿकारे Âयां¸या कंपनी¸या यशासाठी ते
महßवपूणª ठरतात.
कमªचारी ÿितबĦता या संकÐपनेचा संदभª बहòतेक सव¥±ण संÖथा आिण सÐलागारांशी
संबंिधत आहेत. हे शै±िणक ŀĶीकोनातून Ìहणून कमी घेतले जाते. मानवी संसाधन
ÓयवÖथापना¸या ŀĶीकोनातून ही संकÐपना तुलनेने नवीन आहे आिण सुमारे दोन
दशकांपासून सािहÂयात िदसून आली. (रॅफटê, माबेन, वेÖट आिण रॉिबÆसन, २००५
मेलøम ÿकाशन, २००५ , एिलस आिण सोरेनसेन, २००७).
कमªचारी ÿितबĦता Óया´या:
आजपय«त, कमªचारी ÿितबĦता या शÊदासाठी कोणतीही एकल आिण सामाÆयतः Öवीकृत
Óया´या नाही. हे ÖपĶ आहे, जर मानवातील तीन सुÿिसĦ संशोधन संÖथांनी या सं²ेसाठी
अúेिषत केलेÐया Óया´या खालील ÿमाणे आहेत :
१) पेåरनचा µलोबल वकªफोसª Öटडी (२००३) ही Óया´या वापरते "कमªचाö यांची मदत
करÁयाची इ¸छा आिण Âयांची ±मता हे कंपनीला यशÖवी बनवतात, मु´यÂवे शाĵत
आधारावर िववेकì ÿयÂन ÿदान कłन हे होते" अËयासानुसार, ÿितबĦतेवर अनेक
घटकांचा पåरणाम होतो ºयात कामाशी संबंिधत भाविनक आिण तकªशुĦ दोÆही घटकां¸या
एकूण कामा¸या अनुभवाचा समावेश होतो.
Perrin’s Global Workforce Study ( 2003) uses the definition
“employees’ willingness and ability to help their company succeed,
largely by providing discretionary effort on a sustainable basis.”
Accordi ng to the study, engagement is affected by many factors which
involve both emotional and rational factors relating to work and the
overall work experience.
२) गालाप संÖथा कमªचाö यां¸या सहभागाची Óया´या कामातील सहभाग आिण उÂसाह
Ìहणून करते. गालाप हे डेनōÓहसेक (२००८) यांनी उĦृत केÐयाÿमाणे कमªचाö यां¸या
ÿितबĦतेची तुलना कमªचाö यां¸या सकाराÂमक भाविनक जोडनी आिण कमªचाöयांची
वचनबĦता याचाशी केली आहे.
Gallup organization defines employee engagement as the involvement
with and enthusiasm f or work. Gallup as cited by Dernovsek ( 2008) likens
employee engagement to a positive employees’ emotional attachment and
employees’ commitment. munotes.in

Page 126

ध Óय
126 ३) रॉिबÆसन इट अल (२००४) यांनी केलेली कमªचाö यां¸या ÿितबĦतेची Óया´या,
"संÖथेबĥल कमªचाö याची सकारा Âमक वृ°ी आिण ितचे मूÐय Ìहणून करते. एका ÿितबĦ
कमªचाöयाला Óयवसाया¸या संदभाªची जाणीव असते आिण संÖथे¸या फायīासाठी
नोकरीमÅये कामिगरी सुधारÁयासाठी सहकाöयांसोबत काम करते. संÖथेने ÿितबĦता
िवकिसत करÁयासाठी आिण Âयांचे पालनपोषण करÁयासाठी कायª केले पािहजे, ºयासाठी
िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यातील िĬ-मागê संबंध आवÔयक आहेत.
Robinson et al. ( 2004) define employee engagement as “a positive attitude
held by the employee towards the organization and its value. An engaged
employee is aware of business context, and works with colleagues to
improve performance within the job for the benefit of the organization.
The organization must work to develop and nurture engagement, which
requires a two -way relationship between employer and employee.”
४) हेिवट असोिसएट्स कमªचाö यां¸या ÿितबĦतेची Óया´या करते िक, “ºया िÖथतीत
Óयĉì भाविनक आिण बौिĦकŀĶ्या संÖथेशी िकंवा गटासाठी वचनबĦ असतात ती
अवÖथा होय ”.
Hewitt Associates defines employee engagement as the state in which
individuals are emot ionally and intellectually committed to the
organisation or group.
५) गॅरी डेÖलर कमªचाö यां¸या ÿितबĦतेचा संदभª मानसशाľीयåरÂया गुंतलेला आहे,
Âया¸याशी जोडलेला आहे आिण एखाīाचे काम पूणª करÁयासाठी वचनबĦ आहे.
Gary Dessler refers employee e ngagement as being psychologically
involved in, connected to and committed to getting one’s job done.
८.२.१ कमªचारी ÿितबĦतेचे Öतर:
१. अÂयंत ÿितबĦ असलेले कमªचारी:
हे कमªचारी Âयां¸या कामा¸या िठकाणाबĥल अितशय अनुकूल मते ठेवतात. जेÓहा
कमªचाö यांना Âयां¸या कायªसंघाशी जोडलेले वाटते, Âयां¸या नोकö या आवडतात आिण
Âयां¸या संÖथेबĥल सकाराÂमक भावना असतात. ते कायम राहÁयास बांधील आहेत आिण
संÖथेला यशÖवी होÁयासाठी अितåरĉ ÿयÂन करतात. हे "समथªक" Âयां¸या कंपनीबĥल
कुटुंबीय आिण िमýांसोबत खूप बोलतात. ते Âयां¸या सभोवताल¸या इतर कमªचाö यांना
Âयांचे सवō°म कायª करÁयास ÿोÂसािहत करतात.
२. माफक ÿमाणात ÿितबĦ असलेले कमªचारी:
या ÿकारचे कमªचारी Âयां¸या संÖथेला माफक ÿमाणात अनुकूल ÿकाशात पाहतात. Âयांना
Âयांची कंपनी आवडते पण ते Öवत:¸या वाढीसाठी संधी पाहतात. अशा कमªचाöयांना
अिधक जबाबदाöया देÁयाची श³यता कमी असते कारण ते कमी कामिगरी कł शकतात.
संÖथेबĥल िकंवा Âयां¸या नोकरीबĥल काहीतरी आहे, जे Âयांना पूणª ÿितबĦतेपासून मागे
ठेवते. munotes.in

Page 127

ÿितभा ÓयवÖथापन
127 ३. जेमतेम ÿितबĦ असलेले कमªचारी:
जेमतेम ÿितबĦ असलेले कमªचाö यांना Âयां¸या नोकरीतील पदाबĥल रस नसतो. अशा
कमªचाö यांकडे सहसा Âयां¸या संÖथेत Öथानाबĥल ÿेरणा नसते आिण ते िमळवÁयासाठी
जेवढे काम करता येईल तेवढेच ते करतात, कधीकधी कमी ÿयÂन करतात. ते संÖथे¸या
फायīासाठी कोणतेही अितåरĉ ÿयÂन करÁयास तयार नसतात. ³विचतच ÿितबĦ
कमªचारी कदािचत इतर नोकöयांवर संशोधन करत असतील आिण Âयांना उलाढालीचा
धोका जाÖत असतो.
४. अÿितबĦ कमªचारी:
अÿितबĦ कमªचाöयांचे Âयां¸या कामा¸या िठकाणाबĥल नकाराÂमक मत असते. Âयाची
संÖथेचे Åयेय, उिĥĶे आिण भिवÕयाबĥल Âयांचा कोणताही नसतो. Âयां¸यामÅये पद आिण
जबाबदाöयांशी बांिधलकìचा अभाव असतो. अÿितबĦ कमªचाöयांना कसे हाताळायचे हे
समजून घेणे महßवाचे आहे, जेणेकłन Âयां¸या नकाराÂमक धारणांचा Âयां¸या
सभोवताल¸या कमªचाöयां¸या उÂपादकतेवर पåरणाम होणार नाही.
८.२.२ कमªचारी ÿितबĦतेसाठीचे कारणीभूत घटक:
कमªचाö यांना संÖथेशी ÿितबĦीत करणे हे एका िदवसाचे काम नाही. तथािप, कमªचाö यांना
संÖथेशी वचनबĦ बनवÁयासाठी चांगला वेळ लागतो. कमªचाö यां¸या सहभागास कारणीभूत
असलेले चालक िकंवा घटक खालीलÿमाणे आहेत.
१. सकाराÂमक कायª संÖकृती:
सकाराÂमक कायª संÖकृती नेहमीच कमªचाö यांची उजाª वाढवते आिण कमªचाö यांमÅये कामाचे
समाधान िनमाªण करते. सकाराÂमक कायªसंÖकृतीमÅये लविचक कामाचे तास,
कÐया णकारी सुिवधा, शांत वातावरण इÂयादéचा समावेश होतो. कमªचाö यांना देखील
संÖथेशी Öवत:चे संबंध असÐयाचे जाणवते आिण ते सकाराÂमकåरÂया संÖथेशी ÿितबĦ
राहó शकतात. सकाराÂमक कायª संÖकृतीमÅये खालील बाबी समािवĶ होतात :
 आरामदायी कामाची िठकाणे
 राजकारणा चा अभाव
 कामात पारदशªकता
२. Óयावसाियक िवकास:
ÿÂयेक कमªचारी वैयिĉक आिण Óयावसाियक वाढ व िवकास करÁया¸या उĥेशाने एखाīा
संÖथेला जोडला जातो. तथािप, जेÓहा कमªचाö यांना नीरस िकंवा कमी दजाªचे काम िदले
जाते तेÓहा ते Öवतःला संÖथेपासून वेगळे कłन घेतात. Âयामुळे संघटनाÂमक वाढीसोबतच
कमªचाöया¸या वैयिĉक वाढीचीही काळजी घेणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 128

ध Óय
128 ३. पोचपावती:
कमªचाöयांना जेÓहा Âयां¸या उÂकृĶ कामाबĥल वåरķ िकंवा उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापनाĬारे
पोचपावती िमळते तेÓहा ते खूप ÿेåरत होतात. ओळख पोचपावती नेहमीच पैशा¸या
Öवłपात नसते परंतु कमªचाöयां¸या सभेमÅये Âयां¸या कामाची केलेली एक लहान शािÊदक
ÿशंसा देखील कमªचाया«ना ÿोÂसािहत कł शकते. खरं तर, ते सवª कमªचारी जे उ¸च
पातळीवर कायªरत आहेत, Âयांना Âयां¸या वåरķांकडून संÖथेतील Âयां¸या कामासाठी आिण
वागणुकìसाठी खूप ÿेरणा िमळते.
४. Öवाय°तेची भावना:
आज ÿÂयेक कमªचारी काम करÁयाचे ÖवातंÞय शोधतो. कमªचाöयांना संÖथेत काम करत
असताना Öवतःसाठी मोकळीक हवी असते. वåरķ जेÓहा एखादे काम िकंवा जबाबदारी
सोपवतात तेÓहा जर कमªचाöयांना काम करÁयासाठी मोकळीक िकंवा Öवाय°ता िमळणार
नसेल तर ते जबाबदारी Öवीकारत नाहीत. Ìहणून, जर कमªचाöयांना काम करताना ÖवातंÞय
िदले िक कमªचाöयांची बांिधलकì आिण ÿितबĦता वाढते.
५. समान संधी:
संÖथेमÅये सवª कमªचाöयांना समान वागणूक िदली पािहजे. पदोÆनती आिण वेतनवाढ
देतानाही योµय Æयाय झाला पािहजे. अशाÿकारे सवª कमªचारी यशा¸या िशडीवर
चढÁयासाठी आपले सवō°म ÿयÂन करत असतात आिण चांगÐया कामासाठी िकंवा
पोचपावती साठी Âयांचे सवōतोपरी कौशÐय पणाला लावतात. हे दशªिवते कì जेÓहा कमªचारी
Âयांना िसĦ करÁयाची संधी िदली जाते तेÓहा ते अÂयंत ÿितबĦ असतात.
६. संवाद (संÿेषण):
संÖथेमÅये पारदशªक संवादाचे नेहमीच कौतुक केले जाते. जेÓहा कमªचाö यां¸या कÐपनेकडे
ल± िदले जाते तेÓहा Âयांना वाटते कì Âयांचे िवचार मूÐयवान आहेत आिण यामुळे ते दीघª
कालावधीसाठी संÖथेसाठी उÂकृķ काम करतात. अनेक संÖथांनी “खुले धोरण” पाळÁयास
सुŁवात केलीली आहे.
७. भरपाई पॅकेज:
कमªचारी योµय मोबदला िमळवÁयासाठी संÖथेमÅये काम करतात. Ìहणून, Âयांना Âयां¸या
कामासाठी चांगला मोबदला िमळणे आवÔयक आहे Âयामुळे कमªचाö यांना चालना िमळेल.
िशवाय , भरपाई वेळेवर िदली जाणे आवÔयक आहे, देय देÁयास िवलंब झाÐयास
कमªचाö यांमÅये मतभेद होऊ शकतात.
८. िनणªय ÿिøयेत सहभाग:
जेÓहा कमªचाö यांना कंपनी¸या/संÖथे¸या महßवपूणª िनणªय ÿिøयेत सहभागी घेÁयाची
परवानगी िदली जाते, तेÓहा Âयांना िवशेषािधकार वाटतो आिण जेÓहा Âयां¸या कÐपना munotes.in

Page 129

ÿितभा ÓयवÖथापन
129 अंमलात आणÐया जातात, तेÓहा Âयांना अिधक मूÐयवान वाटते. Âयामुळे संÖथेबĥल
कमªचाöयांची बांिधलकì पातळी उ¸च होते आिण ते समिपªतपणे काम करतात.
९. नेतृÂव शैली:
आजकाल , नेतृÂवाची िनरंकुश शैली कमªचारी Öवीकारणार नाहीत कारण Âयांना Âयां¸या
Öवतः¸या शैलीत काम करायचे आहे. यामुळे कमªचाö यांची उ¸च उलाढाल होऊ शकते
आिण संÖथेतील कमªचाö यांना नोकरीत समाधानाची कमतरता देखील असू शकते. अशा
ÿकारे सÐलागार िकंवा आĵासक नेतृÂव शैली आज¸या आधुिनक संÖथेसाठी अिधक योµय
आहे.
१०. कमªचाö यांसाठी अनुकूल धोरणे:
जेÓहा उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापक कमªचाö यांसाठी अनुकूल धोरणे तयार करतात तेÓहा Âयांना
आनंद होतो आिण Âयांना अिधक समिपªतपणे काम करÁयास ÿोÂसाहन िमळते. धोरण
तयार करतांना कुटुंबातील सदÖयांना िमळणाöया फायīांचाही िवचार केला पािहजे.
कमªचारी अनुकूल धोरणांमÅये खालील गोĶी समािवĶ असतात:
 ईपीएफ , िवमा योजना इÂयादéसाठी ÓयवÖथा करणे,
 रजेची सुिवधा पुरवणे,
 कमªचाöयां¸या चांगÐया कामिगरीसाठी िनयिमत कायªशाळा आयोिजत कłन मागªदशªन
करणे.
८.३ सहąाÊदीचे ÓयवÖथापन ऑ³सफडª िलिÓहंग िड³शनरी एका सहąाÊदीचे वणªन असे करते िक, "एक Óयĉì जी २१
Óया शतका¸या सुŁवातीस तŁण वयात पोहोचते."
तसेच मेåरयम-वेबÖटर िड³शनरीने केलेली सहąाÊदीची Óया´या "१९८० िकंवा १९९०
¸या दशकात जÆमलेली Óयĉì होय"
यांना Gen Y िकंवा Y िपढी : जनरेशन Y असे देखील Ìहणतात, "िमलेिनअÐस" Ìहणजे
१९८० आिण २००० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात जÆमलेÐया Óयĉé िक जे
जनरेशन X चे अनुसरण करतात. सहąाÊदéना इको बूमर Ìहणून देखील संबोधले जाते.
Èयू åरसचª स¤टर¸या मते, सहąाÊदीचे (िमलेिनयÐसने) २०१६ मÅये कामगार दलातील
सवाªत मोठा घटक Ìहणून इतर सवª िपढ्यांना मागे टाकले आहे. २०१७ पय«त, जनरेशन X
¸या तुलनेत १९८१ ते १९९६ दरÌयान कामगार दलातील ५६ दशल± सदÖयांचा जÆम
झालेला आहे, जे सुमारे ५३ दशल± हो ते आिण बेबी बूमसª, जे सुमारे ४१ दशल± होते.
सहąाÊदी (िमलेिनअल) हे आता कामगार दलातील कमªचाö यांचा एक महßवपूणª भाग आहे
आिण ते Âयां¸या Öवत: ¸या तालावर चालतात. ते कायª संÖकृतीत øांती घडवत आहेत munotes.in

Page 130

ध Óय
130 आिण ÓयवÖथापकांनी Âयां¸या कायªशैली माÆय केÐया पािहजेत, िवशेषत: कारण २०३०
पय«त, ७५% सहąाÊदी असतील. सहąाÊदी ÓयवÖथािपत करÁयाचे खालील मागª आहेत:
१. िनणªय घेणाö या संघाचा एक भाग Ìहणून सहąाÊदीचा समावेश करणे:
सहąाÊदी शाळेत गेले तेÓहा¸या दशकात िश±णा¸या ŀिĶकोनातील बदलांपैकì एक
महÂवाचा बदल Ìहणजे संघकायª आिण गट ÿकÐपांवर वाढलेला भर होय. ÿाथिमक
शाळेपासून ते महािवīालयापय«त, या िपढीतील सदÖयांना संघाचा भाग Ìहणून काय¥ पूणª
करÁयास सांिगतले जाणे सामाÆय होते. पåरभािषत भूिमकांसह एकिýतपणे काम करणाö या
ÿÂयेकावर िवसंबून राहतील अशा ÿकारे संÖथे¸या कमªचाö यांची रचना कłन , Âयातील
काही तŁण कमªचाö यांची ताकद , कायª कौशÐय, तांिýक ²ान याचा कंपÆया / संÖथा घेऊ
शकतात.
२. लविचकता:
कामा¸या िठकाणी लविचकतेचे अनेक ÿकार आहेत, ºयामÅये दूरÖथपणे काम करणे आिण
Âयांचे कामाचे तास िनवडÁयाचे ÖवातंÞय यांचा समावेश आहे. बहòसं´य सहąाÊदी लोकांना
कामा¸या िठकाणी लविचकता हवी असते आिण आधुिनक तंý²ानामुळे अनेक कंपÆया
Âयाची अंमलबजावणी करत आहेत. जेÓहा सहąाÊदीना (िमलेिनअÐसना) Âयां¸या Öवत:¸या
पĦतीने काम करÁयाचे ÖवातंÞय िदले जाते तेÓहा Âयांची उÂपादकता वाढÁयाची श³यता
असते. Âयामुळे अिधक लविचक कायªÖथळा¸या िदशेने लहान पावले देखील सहąाÊदीची
ÿेरणा पातळी वाढवू शकतात.
३. संघ कायाª¸या भावनेला ÿोÂसाहन देणे:
सहąाÊदी (िमलेिनयल) एकाकì न राहता संघ Ìहणून काम करÁयास ÿाधाÆय देतात.
जीवनात आिण कामा¸या िठकाणी सामािजक संबंध महßवाचे आहेत. सहąाÊदी
(िमलेिनयल) आिण Âयांचे सहकारी यां¸यातील संबंधधांची भावना वाढवून, ÓयवÖथापक
संघ कायª वाढवू शकतात, सĩावना वाढवू शकतात आिण कमªचारी कामावर असताना
Âयांना अिधक ÓयÖत ठेवू शकतात. काही सामािजक आिण हलके वातावरण सहąाÊदीĬारे
(िमलेिनयलĬारे) ÿोÂसािहत केले जाते.
४. सहąाÊदीना उĥेश आिण जबाबदारी īा:
सहąाÊदी कमªचाöयांना Âयां¸या कामात उĥेश शोधÁयात मदत करÁयासाठी, कंपÆयांचा
Öवतःचा एक ÖपĶपणे पåरभािषत उĥेश असावा: Âयांना ते कुठे जात आहेत हे मािहत असणे
आवÔयक आहे आिण ते कंपनी िकंवा संÖथे¸या भिवÕयतील वाटचालीत Âयांचे Öथान काय
आहे? हे कमªचाö यांना दशªिवणे आवÔयक आहे. मोहीम आिण योजनेसह, ÓयवÖथापक मागे
थांबून, कमªचाö यांवर Âयांची कामे चांगÐया ÿकारे करÁयासाठी िवĵास ठेवू शकतात.
५. नवकÐपना आिण ÿयोग Öवीकारा:
सहąाÊदीना कायª±ेýात काहीतरी अितåरĉ आणायचे आहे. Âयांना Âयांची सजªनशीलता
आिण नावीÆय दाखवÁयाची परवानगी िदÐयाने Âयांना अिधक ÿितबĦ कमªचारी बनÁयास munotes.in

Page 131

ÿितभा ÓयवÖथापन
131 आिण Âयांची कामिगरी वाढिवÁयात मदत होईल. Âयानंतर, संÖथेला उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी देखील Âयाचा फायदा होईल.
६. पारदशªकता राखणे:
सहąाÊदी इतर कामगारांपे±ा वेगळे नसतात. Âयांना Âयां¸या कामाबĥल आिण भिवÕयातील
संभाÓय ÿगतीबĥल वैयिĉकåरÂया संवाद साधायचा असतो. सहąाÊदी िडिजटल
सं²ापनाला ÿाधाÆय देतात कारण ते Âया¸यासोबत मोठे झाले आहेत आिण Âयात पारंगत
आहेत, परंतु या ±ेýांमÅये वैयिĉक संवादाला ÿाधाÆय देÁया¸या बाबतीत ते इतर
िपढ्यांपे±ा वेगळे नाहीत.
७. समुपदेशन:
सहąावधी लो क जेÓहा संÖथेत सामील होतात तेÓहा ते कमी वयाचे असतात आिण
Ìहणूनच, Âयांना मागªदशªन करÁयासाठी आिण Âयांना सÐला देÁयासाठी कोणीतरी असणे
आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, समुपदेशकाशी एक बैठक आयोिजत करणे आवÔयक आहे.
बö याच वेळा, सहąाÊदीचा वåरķ देखील मागªदशªक िकंवा सÐलागार Ìहणून काम कł
शकतो.
८. ल± साधक:
सहąाÊदी लोक Âयांचे संपूणª आयुÕय ल± वेधतात. ल± न िदÐयाने कोणतीही गोĶ अनादर
िकंवा गृहीत धरली जाऊ शकते. Âयांना सूàम-ÓयवÖथािपत Óहायचे नसले तरी, Âयांनी
चांगले काम केले असÐयास Âयांचे कायª आिण ÿयÂन ल±ात यावे आिण Âयांचे कौतुक केले
जावे अशी Âयांची इ¸छा आहे. मागील िपढ्यां¸या िवपरीत, संÖथा सहसा Âयां¸यावर
ÿकÐपाची जबाबदारी टाकू शकत नाही आिण अिभÿायसाठी ÿिøयेचा पाठपुरावा कł
शकत नाही.
९. मागªदशªक Ìहणून काम करणे:
ते िदवस गेले जेÓहा वåरķ बॉससारखे काम करत होते तर आता वåरķांना मागªदशªक Ìहणून
काम करÁयाची आवÔयकता आहे. मागªदशªन करतांना वåरķांना मागªदशªन करणे, सÐला देणे
आिण Âयां¸या अधीनÖथांना काम समजून घेÁयासाठी आिण वातावरणाशी जुळवून
घेÁयासाठी मदत करणे आवÔयक आहे. नवोिदतांसाठी ते अितशय उपयुĉ आहे कारण
Âयांना संÖथेत काम करणे सोयीचे वाटते. मागªदशªकांनी अधीनÖथांसाठी एक आदशª Ìहणून
काम केले पािहजे.
१०. चांगली कायªसंÖकृती िनमाªण करणे:
सहąाÊदी कमªचारी मजबूत संÖकृती आिण मूÐये असलेÐया कंपÆयांकडे आकिषªत होतात,
जे Âयां¸या Öवतः¸या कÐपना आिण जीवनशैलीशी सुसंगत असतात. Âयांना असे वाटणे
आवÔयक आहे कì ते जे करतात ते फायदेशीर आहे आिण पैसे कमवÁयापलीकडे Âयाचा
अथª आहे. Âयां¸या वातावरणावर सकाराÂमक पåरणाम करणाöया महßवा¸या गोĶीचा भाग munotes.in

Page 132

ध Óय
132 बनून ते ÿेåरत होतात. जर कंपनीची संÖकृती सुसंगत नसेल, तर ते Âवरीत ल±ात घेतील
आिण ते संÖथेसोबत राहतील कì नाही यावर गंभीरपणे पुनिवªचार करतील.
८.४ ÿितभा ÓयवÖथापन ÿितभा ÓयवÖथापन हा मानवी संसाधन ÓयवÖथापनाचा अिवभाºय भाग आहे. ÿितभा
ÓयवÖथापनाची Óया´या "संÖथे¸या वतªमान आिण भिवÕयातील उिĥĶे िकंवा गरजा पूणª
करÁयासाठी आवÔयक योµयता िकंवा कौशÐये असलेÐया लोकांना िनयुĉ करÁयासाठी
िकंवा िनयुĉ करÁयासाठी, िवकिसत करÁयासाठी आिण िटकवून ठेवÁयासाठी जाणीवपूवªक
लागू केलेला ŀĶीकोन Ìहणून केली जाऊ शकते". आधुिनक काळात ÿितभा ÓयवÖथापन ही
एक अपåरहायª ÓयवÖथापन ÿिøया बनली आहे. आज Óयावसाियक जगा¸या ÿÂयेक ±ेýात
खडतर Öपध¥मुळे, संÖथा नोकरी¸या बाजारपेठेतील सवō°म लोकांसाठी संघषª करत
आहेत.
८.४.१ ÿितभा ÓयवÖथापनाचे महßव:
१. उ¸च उÂपादकता: उÂपादकता िह वापरलेली साधन सामुúी, केलेले कĶ आिण
Âयापासून िमळालेले उÂपादन या संदभाªत मोजली जाते. हòशार कमªचारी कामा¸या
पĦतीचा चांगÐया ÿकारे वापर कłन उ°म कामिगरी करतात. ÿितभावान कमªचारी
समान साधन सामुúी व लागण िकंवा कमी लागणसह िमळणाöया उÂपादना¸या
बाबतीत अिधक योगदान देतात.
२. खचाªत कपात: जेÓहा ÿितभावान कमªचारी कायम ठेवले जातात, तेÓहा ते सािहÂय
आिण यंýसामúीचा अिधक िकफायतशीर वापर करतात. उÂपादकता वाढीसह
अपÓयय आिण नासाडी कमी करणे ºयामुळे उÂपादन ÿिøयेतील खचª / लागत कमी
करÁयास मदत होते. सवª उपलÊध संसाधनांचा उ°म वापर केला जातो.
३. सांिघक भावना: दीघªकालीन कालावधीसाठी काम करणाö या कमªचाö यामुळे सांिघक
कायª, सांिघक भावना आिण आंतर-संघ सहकायाªची भावना िनमाªण होÁयास मदत
होते. Âयामुळे कमªचाöयांमÅये िशकÁयाची आवड िनमाªण होÁयास मदत होते. जेÓहा
िविवध िवभागातील सवª कमªचारी एका संघात काम करतात तेÓहा ते सौहादªपूणª
कमªचारी संबंध िनमाªण करÁयास मदत करते जेणेकłन वैयिĉक उिĥĶे संÖथाÂमक
उिĥĶांशी जुळतात. ºयामुळे संÖथेची ÿगती होते.
४. मानवी संसाधनांचा इĶतम वापर: संसाधनां¸या इĶतम वापरामÅये सािहÂय, पैसा
आिण मानवी संसाधनांचा सवō°म वापर समािवĶ असतो. ÿितभावान कमªचारी
मानवी संसाधनां¸या वापरास अनुकूल बनिवÁयात मदत करतात, ºयामुळे संÖथेला
संÖथे¸या भौितक आिण आिथªक संसाधनांचा सवō°म वापर करÁयास मदत होते.
५. पयªवे±णाचा भार कमी होतो: ÿितभावान कमªचारी Öवावलंबी आिण ÿेåरत असतात.
Âयांना कमी मागªदशªन आिण िनयंýण आवÔयक आहे. Âयामुळे, पयªवे±णाचा भार कमी
होतो आिण पयªवे±णाचा कालावधी वाढवता येतो. ते सुÿिशि±त आिण ÿेåरत कमªचारी
असÐयामुळे पयªवे±णािशवाय कायª±मतेने आिण ÿभावीपणे काम करतात. munotes.in

Page 133

ÿितभा ÓयवÖथापन
133 ६. संÖथाÂमक वातावरण: एक ÿितभावान कमªचारी संÖथेचे वातावरण सुधारÁयास
आिण दीघªकाळ िटकÁयास मदत करतो. अशा ÿकारे, कमªचारी आिण उ¸च-Öतरीय
ÓयवÖथापन यां¸यातील संबंध सौहादªपूणª असू शकतात.
७. मजबूत आिण स±म कमªचारीवृंद: ÿÂयेक संÖथेचे यश Âया¸या कमªचाöयांमÅये
असते. तथािप, ÿितभावान कमªचारी िमळवणे आिण Âयांना दीघªकाळ िटकवून ठेवणे हे
एक कायª आहे. अशाÿकारे, मानवी संसाधन िवभागाला ÿितभावान कमªचारी िटकवून
ठेवÁयासाठी कठोर पåर®म करणे आवÔयक आहे. जेणेकłन संÖथेमÅये उ¸च
उÂपादकता राखÁयासाठी संÖथेकडे मजबूत आिण बौिĦक कायªबल असेल.
८. कमªचाö यांची उलाढाल कमी करते: जेÓहा बुĦीजीवी कामावर घेतले जातात आिण
जेÓहा ते संÖथेत काम कłन समाधानी असतात , तेÓहा ते संÖथेत दीघªकाळ िटकून
राहतात. अशा ÿकारे, एखादी संÖथा बाजारात सĩावना िनमाªण करते आिण कमªचारी
उलाढाल कमी करते.
९. úाहक समाधान: ÿितभा ÓयवÖथापनासाठी पĦतशीर ŀĶीकोन Ìहणजे एक
संÖथाÂमक एकìकरण आिण ÓयवÖथापनासाठी एक सुसंगत ŀĶीकोन आहे. जेÓहा
कायªपĦती अिधक समाकिलत केÐया जातात, तेÓहा úाहकां¸या समाधानाचे दर
सामाÆयतः जाÖत असतात , कारण ते कमी लोकांशी Óयवहार करत असतात आिण
Âयां¸या गरजा अिधक वेगाने पूणª केÐया जातात.
८.४.२ ÿितभा ÓयवÖथापनाची ÿिøया:
ÿितभा Óय वÖथापनामÅये खालील पायöया आहेत:
१. कमªचाö यांचे िनयोजन: संÖथेतील कमªचाö यांचे पुरेसे िनयोजन कमªचाö यांचे
ÓयवÖथापन करÁयास आिण ÿितभावान कमªचारी दीघª कालावधीसाठी िटकवून
ठेवÁयास मदत करेल. संÖथेमÅये िकती कमªचारी आवÔयक आहेत आिण िकती
कमªचारी अिÖतÂवात आहेत याची तुलना या अंतराचे िवĴेषण करÁयासाठी केली
जाते. तथािप, मनुÕयबळाची कमतरता असÐयास एकतर भरती कłन ही तफावत
पूणª केली जाऊ शकते आिण संÖथेमÅये कमªचारी जाÖत असÐयास कमªचाö यांना
काढून टाकले जाऊ शकते.
२. भरती: अितåरĉ कमªचाö यांची आवÔयकता असÐयास योµय भरती ÿिøया िनयोिजत
करणे आवÔयक आहे. मुलाखत ÿिøया आयोिजत करÁयासाठी अिभयोµयता चाचणी,
गट चचाª आिण त² मुलाखतकार सिमती सदÖय अशा अनेक टÈÈयांचा समावेश असू
शकतो. अंतगªत आिण बाĻ ľोतांकडून कमªचाö यांची भरती करÁयाचा खुला ŀĶीकोन
एखाīा संÖथेला ÿितभावान कमªचारी िमळिवÁयास मदत करेल.
३. Öथान शोध : Öथान शोध (ऑनबोिड«ग) ÿिøयेĬारे, एखादी संÖथा नवीन ÿितभांना
कंपनीमÅये Âयांचे नोकरी¸या जबाबदाöया तसेच संÖथाÂमक संÖकृती¸या ŀĶीने Öथान
शोधÁयात मदत करते. या ÿिøयेदरÌयान, कमªचाö याने कंपनी कमªचाö यां¸या गरजा
पूणª करÁयायोµय आहे कì नाही हे तपासणे आिण मूÐयांकन करणे सुł केले जाते. munotes.in

Page 134

ध Óय
134 ४. कायªÿदशªन ÓयवÖथापन आिण समथªन: िनयिमतपणे, कमªचाö यां¸या कायª±मतेवर
ल± ठेवले पािहजे आिण Âया आधारावर ÿितभावान कमªचारी दीघª कालावधीसाठी
संÖथेमÅये िटकवून ठेवÁयासाठी िनयोजन केले जाऊ शकते. हे संÖथेला कमªचाö यांची
ताकद आिण कमकुवतता ओळखÁयास देखील मदत करेल.मानवी संसाधन िवभाग
आपली ताकद अिधक मजबूत करÁयासाठी आिण िवभागातील कमतरतेवर मात
करÁयासाठी ÿयÂन कł शकतो.
५. उ°रािधकार िनयोजन: उ¸च पदावरील åरĉ पदे भरणे याचा संदभª आहे. Âयामुळे
मानवी संसाधन िवभागाने सÅया¸या कमªचाöयांची ÿितभा ओळखून Âयांना उ¸च
पदावर सामावून घेÁयाचा ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. यामुळे कमªचाöयां¸या मनात
कंपनीची चांगली ÿितमा िनमाªण होते आिण Âयांना दीघªकाळ िटकून राहÁयास मदत
िमळते.
६. भरपाई आिण फायदे: नोकरी¸या समाधानाÓयितåरĉ कमªचारी चांगली भरपाई आिण
कमªचारी कÐयाण सुिवधा िमळÁयाची अपे±ा करतात. Âयामुळे कमªचाö यांना योµय
मोबदला तोही वेळेवर िदला गेला पािहजे आिण कमªचाö यांना काही आिथªक ÿोÂसाहन
िदÐयास ते खूप ÿेåरत होतात आिण संÖथेला Âयांचे सवō°म देतात.
७. सखोल कौशÐय मूÐयमापन : कामिगरी¸या मुÐयांकना¸या आधारे कमªचाöयाची
ताकद आिण कमकुवतपणा ओळखला जातो आिण अशा ÿकारे या अंतराचे िवĴेषण
केले जाऊ शकते कì कोणÂया ±ेýात सुधारणा करणे आवÔयक आहे. कमªचाöयांना
Âयांची कौशÐये वाढवÁयासाठी आिण Âयां¸या ±मता िवकिसत करÁयासाठी ÿिश±ण
िदले जाऊ शकते.
८.४.३ ÿितभा ÓयवÖथापन आिण Óही. यु. सी. ए. (अिÖथरता, अिनिIJतता, गुंतागुंत,
संिदµधता):
अमेरीकन सैÆय युĦ कॉलेजने ही सं²ा सादर केली होती, जी आज¸या आपÐया जगा¸या
गितमान Öवłपाचे वणªन करते आिण पåरणामी, या सं²ेने अनेक संÖथांचे ल± वेधून घेतले
आहे. ºयाचे वैिशĶ्य खालील ÿमाणे आहे:
VUCA – Volatility, Uncertainty, Complexity, Ambi guity
अिÖथरता: बदलाचे Öवłप, वेग, खंड, पåरमाण आिण गितशीलता
अिनिIJतता: समÖया आिण घटनांचा अंदाज नसणे
गुंतागुंत: समÖयांचे गŌधळ आिण कोणÂयाही संÖथेभोवती अनागŌदी असणे
संिदµधता: वाÖतवाची अÖपĶता आिण पåरिÖथतीचे िमि®त अथª!
ÿितभा ÓयवÖथापन अिधका öयाने/ नेतृÂवाने िवÖकळीत समÖया आिण संधी यासाठी तयारी
केली पािहजे, खरे पाहता ºयांचा अंदाज लावला जाऊ शकत नाही अशा घटकांचा यात
समावेश असतो. Óही. यु. सी. ए. (अिÖथरता, अिनिIJतता , गुंतागुंत, संिदµधता) अशा munotes.in

Page 135

ÿितभा ÓयवÖथापन
135 आIJयªकारक वातावरणाला सामोरे जाÁयासाठी तयार केलेÐया खालील काही कृती
चरणांचा समावेश होतो :
१. चपळ कमªचारी: जे कमªचारी आिण ÓयवÖथापक चपळ आहेत, जे VUCA Óही. यु.
सी. ए. (अिÖथरता , अिनिIJतता , गुंतागुंत, संिदµधता) अशा वातावरणात देखील
भरभराट करतात आिण ºयां¸याकडे अनपेि±त आिण अÿÂयािशत पåरिÖथतीत
ÿभावीपणे कायª करÁयाची ±मता आहे. अशा कमªचाöयांची िनयुĉì, ÿिश±ण आिण
कायम ठेवÁयावर ल± क¤िþत करणे हे ÿाथिमक Åयेय Ìहणून िवकिसत केले पािहजे.
२. चपळ ÿिøया: सवª वतªमान आिण नवीन ÿितभा ÓयवÖथापन ÿिøया मÅये चपळता,
लविचकता आिण जलद बदल ±मता हे आवÔयक घटक आहेत.
३. ÿिøयांची Öवयं-अÿचिलतता: सवª ÿितभा ÓयवÖथापन कायªøम आिण ÿिøयांमÅये
एक घटक समािवĶ करणे आवÔयक आहे, जे सतत Öवतः¸या वतªमान पĦतéना
"Öवयं-अÿचिलत" करते आिण Âयांना अīयावत पĦतéनी बदलते.
४. अनपेि±त समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी ÿिश±ण: ÿिश±ण आिण िवकास
कायªøमाने कमªचारी आिण ÓयवÖथापकांना पूवê¸या अ²ात समÖया ओळखÁयासाठी
आिण ÿभावीपणे हाताळÁयासाठी तयार करÁयाची ±मता िनमाªण केली जाते. मोठ्या
ÿमाणात पåरिÖथती ÿिश±ण आिण अनुकरण कमªचाö यांना पूणªपणे नवीन
पåरिÖथतीचा सामना करताना अिधक आरामदायक आिण आÂमिवĵास देऊ
शकतात. पुनरावृ°ीसह, कमªचारी अखेरीस अिनिIJतता आिण अÖपĶतेने भरलेÐया
"नÓया -नÓया" अिÖथर आिण जिटल पåरिÖथती हाताळÁयासाठी कौशÐये आिण
Âयां¸या Öवतः¸या ÿिøया िवकिसत कł शकतात.
५. नवोपøमावर ल± क¤िþत करणे: ÿितभा ÓयवÖथापनाला ÿाधाÆय देणे गरजेचे आहे,
जेणेकłन ते VUCA Óही. यु. सी. ए. (अिÖथरता, अिनिIJतता , गुंतागुंत, संिदµधता)
अशा वातावरणात यश िमळवÁयासाठी आवÔयक असलेले नवोिदत, पåरिÖथती
बदलणारे आिण अúÖथानी असणाöयांवर ल± क¤िþत करेल. तसेच, बाजारपेठेत
िटकून राहÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेने नािवÆयपूणª असणे आवÔयक आहे.
६. जलद िश±ण : वैयिĉक आिण संÖथाÂमक िश±णाचा वेग वाढवÁयासाठी ÿणाली
िवकिसत करणे आवÔयक आहे. जे कमªचाö यां¸या अंतगªत हालचालéना सिøयपणे
गती देÁयासाठी ÿिøया देखील िवकिसत करते िजथे Âयांचा अिधक ÿभाव पडू
शकतो.
७. आकिÖमक ®म : कमªचाö यां¸या आकिÖमक ®माचा वापर कामा¸या ट³केवारीत
ल±णीय वाढ करÁयासाठी करता येतो. अचानक होणारी चढउतार, मंदी आिण नवीन
कौशÐया¸या गरजा पूणª करÁयाची संÖथेची ±मता वाढवÁयासाठी याचा उपयोग होतो.
८. ÿितभेत झपाट्याने वाढ: िनयुĉìĬारे, पूवªिनधाªåरत ÿितभा आिण कौशÐये असणारा
Óयावसाियक समुदाय तयार कłन, अचानक िनमाªण होणाöया गरजांसाठी जलद munotes.in

Page 136

ध Óय
136 कामावर घेÁयाची ±मता िवकिसत करणे आवÔयक आहे. हे कमªचाö यांमÅये वेगाने
ÿितभा ÿदिशªत करÁयाची ±मता देखील िनमाªण करते.
९. लविचकतेसाठी बाĻľोताथाªचा वापर : अचानक गरजा आिण येणारे जाÖत काम
पूणª करÁयासाठी बाĻľोताथाªचा वापर केला जातो. हे ÿितभा ÓयवÖथापन ÿिøया
आिण कायªøम अशा ÿकारे िवकिसत करते िक ºयामुळे इतर ÿितभा ÿितÖपÅया«पे±ा
सतत ÖपधाªÂमक फायदा होईल.
८.४.४ जागितक Öतरावर वापरÐया जात असलेÐया मानवी संसाधन पĦती:
१९९० ¸या दशकात अनेक िवĬान, संÖथाÂमक शĉì मानवी संसाधन ÓयवÖथापना¸या
िवÖतृत ±ेýाला आकार देत होÂया. पिहली ÿमुख शĉì Ìहणजे नवीन तंý²ान- िवशेषत:
मािहती तंý²ान, संÿेषणाचे िवक¤þीकरण तसेच मानवी परÖपरसंवाद आिण संघटनाÂमक
िसĦांता¸या िवīमान ÿितमानांमÅयेबदल घडवून आणणे.
मानवी संसाधन ÓयवÖथापनाला ÿभािवत करणारा दुसरा महßवाचा बदल Ìहणजे नवीन
संÖथाÂमक संरचना जी १९८० ¸या दशकात उदयास येऊ लागली आिण १९९० ¸या
दशकापय«त चालू रािहली. बö याच कंपÆयांनी Âयां¸या कायाªचा िवÖतार करÁयास आिण
Âयांची उÂपादने आिण सेवांमÅये िविवधता आणÁयास सुŁवात केÐयामुळे, क¤þीय िनणªय
ÿणाली ÓयवÖथापकां¸या गरजा आिण िचंतांना पुरेसा ÿितसाद देÁयात अयशÖवी ठरÐयात.
Âयामुळे, कंपÆयांनी चापलूस, िवक¤िþत ÓयवÖथापन ÿणालé¸या बाजूने पारंपाåरक, ®ेणीबĦ
संÖथाÂमक संरचना काढून टाकÁयास सुŁवात केली.
ितसरा बदल घटक हा बाजार जागितकìकरणाला गती देत होता, ºयामुळे Öपधाª वाढत
होती आिण कामगारांकडून अनेकदा कमी आिथªक मोबदÐयामÅये देखील अिधक कामाची
मागणी केली जात होती.
मानवी संसाधन ÓयवÖथापनात बदलणाöया इतर घटकांमÅये बदलाचा वेग आिण अशांतता
यांचा समावेश होतो. पåरणामी कमªचाö यांची उलाढाल जाÖत होते. संÖथेला अिधक
ÿितसाद देणाö या, मोकÑया मना¸या कामगारांची गरज असते; वेगाने बदलणारी
लोकसं´या; आिण कमी वेतनावरील कमªचाö यां¸या खचाªवर उ¸च िशि±त कामगारांची
मागणी वाढÐयाने कमी वेतनावरील कमªचाöयां¸या खचाªत वाढ होते.
आज¸या मानवी संसाधन ÓयवÖथापकांना झपाट्याने बदलत चाललेÐया Óयावसाियक
वातावरणामुळे ते कठीण वाटू शकते आिण Ìहणून Âयांनी संÖथे¸या गरजा आिण उिĥĶे
ल±ात घेऊन आपले ²ान आिण कौशÐये अīतन केली पािहजेत.
१. ŀिĶकोन ÓयवÖथािपत करणे: संÖथेचा ŀĶीकोन Óयवसाय धोरणाला िदशा देते आिण
ÓयवÖथापकांना ÓयवÖथापन पĦतéचे मूÐयांकन करÁयास आिण िनणªय घेÁयास मदत
करते. Âयामुळे, ŀĶीकोन ÓयवÖथापन हा येणाöया काळात मानवी संसाधनांचे
ÓयवÖथापन करÁया¸या ÿिøयेचा अिवभाºय भाग बनत चालला आहे. munotes.in

Page 137

ÿितभा ÓयवÖथापन
137 २. अंतगªत वातावरण: अंतगªत वातावरणात मानवी संसाधने, िव°, यंýसामúी, उपकरणे
इÂयादéचा समावेश असतो. बाĻ बदलांना ÿितसाद देणारे िनरोगी वातावरण िनमाªण
करणे, कमªचाöयांना समाधान देणे आिण संÖकृती आिण ÿणालéĬारे िटकून ठेवणे हे
एक आÓहानाÂमक कायª आहे.
३. औīोिगक संबंध बदलणे: औīोिगक संबंधांमÅये ÓयवÖथापन आिण कामगार
यां¸यातील संबंधांचा समावेश होतो. कामगार आिण ÓयवÖथापक दोघांनाही एकाच
मानवी संसाधन ÓयवÖथापन तßव²ानाने ÓयवÖथािपत करावे लागेल आिण उīा¸या
ÓयवÖथापकांसाठी हे काम कठीण होणार आहे.
४. कमªचाö यांचे कÐयाण: कमªचाö यां¸या सुरि±ततेची आिण तंदुŁÖतीची काळजी मानव
संसाधन िवभागाकडूनवी घेतली जाते, तसेच कमªचाöयांना कामाचे ÖवातंÞय देऊन,
Âयांना िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेत सामील कłन घेतले जाते. कमªचारी शारीåरक आिण
मानिसक सुर±ा देखील िततकेच महÂवाची असते.
५. कायª आराखडा आिण संÖथा संरचना : परदेशी संकÐपनांवर अवलंबून न राहता
आपण नोकरी , तंý²ान आिण काय¥ पार पाडÁयात गुंतलेले लोक समजून घेÁयावर
ल± क¤िþत केले पािहजे. मानवी शĉì आिण संसाधनां¸या उपलÊध संÖथाÂमक
रचनेवर अवलंबून राहóन िनणªय घेणे आवÔयक आहे.
६. कमªचाö यांमÅये िविवधता ÓयवÖथािपत करणे: मोठ्या कमªचाö यां¸या
ÓयवÖथापनामÅये ÓयवÖथापनासमोरील सवाªत मोठी आÓहाने असतात, कारण
कामगार Âयां¸या ह³कांबĥल जागłक असतात. आजकाल, कमªचाöयां¸या
िविवधतेमुळे ÿितबĦचे ÓयवÖथापन करÁयाचे काम मानव संसाधन ÓयवÖथापकांना
देÁयात आले आहे.
७. कमªचाö यांचे समाधान: कमªचाö यांचे सामÃयª आिण कमकुवतपणा समजून घेÁयासाठी
कामिगरी¸या मूÐयांकनाचे िनयिमत अहवाल तयार केले जातात. ÓयवÖथापकांना
Âयां¸या कमªचाö यांना ÿवृ° करÁया¸या तंýांची मािहती असली पािहजे जेणेकłन
Âयां¸या उ¸च-Öतरीय गरजा पूणª करता येतील. समाधानी कमªचारी संÖथे¸या
उÂपादकतेमÅये अिधक योगदान देतात.
८. आधुिनक तंý²ान: आधुिनक तंý²ानामुळे बेरोजगारी वाढेल आिण हे मनुÕयबळा¸या
गरजांचे मूÐयांकन कłन आिण पयाªयी रोजगार शोधून हे सुधारले जाऊ शकते.
आवÔयक असÐयास बदलÂया वातावरणाशी जुळवून घेÁयासाठी कमªचाöयांसाठी
आवÔयक ÿिश±ण आयोिजत केले पािहजे. तसेच, मानव संसाधन िवभागाने योµय
ÿिश±ण आिण कायªशाळेची ÓयवÖथा करणे आवÔयक आहे जेणेकŁन कमªचाö यांना
नवीन कायªसंÖकृती अंगीकारता येईल.
९. मानव संसाधन संबंध ÓयवÖथािपत करणे: कमªचारी वगाªत िशि±त आिण अिशि±त
यांचा समावेश असÐयाने संबंधांचे ÓयवÖथापन करणे मोठे आÓहान असेल. मानवी
संसाधन ÓयवÖथापकांसमोरील आÓहानांपैकì एक Ìहणजे उ¸च उदासीनता
पाĵªभूमीवर ÿिश±ण आिण िवकासा¸या सहाÍयाने कमªचाöयां¸या कौशÐयसंचामÅये munotes.in

Page 138

ध Óय
138 वाढ व सुधारणा करणे. भारतीय कंपÆया Âयां¸या जबाबदाöया ओळखून कमªचाö यांना
पदावर पूणª कामिगरी करÁयासाठी आिण भिवÕयातील कारिकदê¸या ÿगतीसाठी
कौशÐय आिण ±मता िवकिसत करÁयाची संधी वाढवत आहेत.
१०. काम-जीवन संतुलन राखणे: आज ÿÂयेक कमªचाö यासाठी काम -जीवन संतुलन
राखणे हे एक महßवाचे आÓहान बनले आहे आिण अशाÿकारे मानव संसाधन िवभाग
कमªचाö यांना लविचक वेळेत काम करÁयाची, घłन काम करÁयाची परवानगी देऊन
या समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी सुधाराÂमक उपाययोजना करतो आिण संघटनेत
आयोिजत अनौपचाåरक ÖनेहसंमेलनामÅये कमªचाöया¸या कुटूंबातील मंडळéना
सामील करणे, इ.
८.५ सारांश या धड्यामÅये, सहąाÊदी¸या भूिमकेवर ÿकाश टाकÁयात आला आहे कारण मÅयम आिण
खाल¸या Öतरावर काम करणारे बहòसं´य लोक कमी वयाचे आहेत. ÿितभावान
कमªचाö यांना दीघªकाळ िटकवून ठेवणे महßवाचे बनले आहे, ºयामुळे उÂपादकता वाढते.
Âयामुळे हòशार कमªचाöयांना कायम ठेवÁयासाठी केलेÐया उपाययोजनांचे तपशीलवार वणªन
करÁयात आले आहे. कामा¸या वातावरणातील बदलांमुळे मानवी संसाधन िवभागा¸या
जबाबदाöया बदलत आहेत आिण Âयामुळे मानवी संसाधन िवभागाला वेगवेगÑया
आÓहानांना तŌड īावे लागेल जे वरील धड्यामÅये देखील समािवĶ करÁयात आले आहेत.
८.६ ÿij: ८.६.१ åरĉ जागा भरा:
१. १९८० आिण १९९० ¸या दशका त जÆमलेÐया लोकांना _______________
Ìहणतात.
२. _________ हा संÖथेमÅये आवÔयक योµयता िकंवा कौशÐये असलेÐया लोकांना
िनयुĉ करणे िकंवा कामाला लावणे, िवकिसत करणे आिण िटकवून ठेवणे हा मुĥाम
केलेला ŀĶीकोन आहे.
३. _____________ ही अशी अवÖथा आहे ºयामÅये Óयĉì भाविनक आिण
बौिĦकŀĶ्या संÖथेशी िकंवा समूहाशी बांधील असतात.
४. V चा अथª VUCA मÅये ______________ आहे.
५. ____________________ यांचे Âयां¸या कामा¸या िठकाणाबĥल नकाराÂमक मत
आहे.
(सहąाÊदी , ÿितभा ÓयवÖथापन , कमªचारी ÿितबĦता, अिÖथरता , िवÖकळीत
कमªचारी)
munotes.in

Page 139

ÿितभा ÓयवÖथापन
139 ८.६.२ जोडी जुळवा
गट अ ब गट ब १. कामगारांची िविवधता अ शीषªÖथानी åरĉ जागा भरणे २. वारसाह³क िनयोजन ब काम करÁयाचे ÖवातंÞय ३. अÂयंत ÓयÖत कमªचारी क मानवी संसाधन िवभागासमोरील आÓहान ४. Öवाय°तेची भावना ड य िपढी ५. सहąाÊदी इ नोकरीसाठी उ¸च बांिधलकì ठेवा
८.६.३ सÂय िकंवा असÂय िवशद करा.
१. सहąाÊदी लोक जेÓहा संÖथेत सामील होतात तेÓहा ते कमी वयाचे असतात आिण
Ìहणून Âयांना मागªदशªन करÁयासाठी आिण Âयांना सÐला देÁयासाठी कोणीतरी असणे
आवÔयक आहे.
२. कमªचारी ÿितबĦता ही अशी अवÖथा आहे ºयामÅये Óयĉì भाविनक आिण
बौिĦकŀĶ्या संÖथेशी िकंवा गटाशी वचनबĦ असतात.
३. औīोिगक संबंधामÅये ÓयवÖथापन आिण úाहक यां¸यातील संबंधांचा समावेश होतो.
४. ÿितभावान कमªचाöयांना अिधक मागªदशªन आिण ल± देÁयाची गरज आहे.
५. िवनाअनुदािनत कमªचाöयांना संÖथेत दीघªकाळ िटकवून ठेवणे आवÔयक आहे.
(सÂय - १,२ असÂय -३,४,५)
८.६.४ दीघª ÿij सोडवा.
१. सहąाÊदी ÓयवÖथािपत करÁयाचे वेगवेगळे मागª कोणते आहेत?
२. कमªचाö यां¸या सहभागाचे वेगवेगळे űायÓहसª समजावून सांगा.
३. संÖथेतील मानव संसाधन िवभागा¸या जागितक Öतरावरील िÖथतीची चचाª करा.
४. हòशार कमªचाöयांना संÖथेत दीघªकाळ कसे िटकवायचे?
५. ÿितभावान कमªचाö यांना संÖथेत दीघªकाळ िटकवून ठेवÁयाची ÿिøया ÖपĶ करा.
८.६.५ िटपा िलहा :
१. VUCA आिण ÿितभा ÓयवÖथापन
२. कमªचारी ÿितबĦता munotes.in

Page 140

ध Óय
140 ३. सहąाÊदीची भूिमका
४. मानव संसाधन िवभागासमोरील आÓहाने
५. ÿितभा ÓयवÖथापन ÿिøया
८.७ संदभª  https://cdn.websiteeditor.net/ 25dd89c80efb48d88c2c233155dfc479/fil
es/uploaded/Managing -Millennial s-In-The-Workplace.pdf
 https://www.quantumworkplace.com/future -of-work/what -is-
employee -engagement -definition
 https://brauss.in/hrm -basic -notes.pdf
 https://drjohnsullivan.com/articles/vuca -the-new-normal -for-talent -
management -and-workforce -planning/
 https: //www.humanresourcesonline.net/the -importance -of-talent -
management -and-
whycompaniesshouldinvestinit#:~:text=Talent %20management %20h
elps%20employees %20feel,client %20satisfaction %20and%20busines
s%20performance.

*****

munotes.in